Zdobywcy Góry Karmel

Góra Karmel w Ziemi Świętej, to wysoki łańcuch górski (do 540 m n.p.m.), który bierze początek u brzegów Jordanu, a kończy się stromo wznosząc nad Hajfą (nad M. Śródziemnym). Ma blisko 30 km długości. Jego ciemnozielona linia wyróżnia się na tle głębokiego błękitu nieba, falując od ciepłych oparów. „Karmel” w języku hebrajskim oznacza ogród, winnicę Pana, piękny zakątek. „Głowa twoja wznosi się nad tobą jak Karmel” mówi oblubieniec z Pieśni nad Pieśniami, wysławiając piękność i dostojeństwo swojej umiłowanej. Bo rzeczywiście, w Biblii góra Karmel stała się symbolem piękna, płodności i obfitości („Chwałą Libanu ją obdarzono, ozdobą Karmelu…”). Karmel jest górą świętą – dla Boga Izraela, dla samych Izraelitów, dla karmelitów. Tradycja kultowa trwa przez wieki i nadaje tej górze szczególny charakter. Tam objawiła się przez działanie proroka Eliasza moc prawdziwego i jedynego Boga. Karmel jest również górą Maryi. Piękno bowiem i świętość przypisywane tej górze, dzięki Ojcom Kościoła były i są odnoszone do Matki Chrystusa. Właśnie na tej górze zrodził się na kanwie Eliasza i Maryi, Zakon Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel – karmelici.

Góry mają to do siebie, że intrygują swoim majestatem i swą tajemniczością. Prowokują, rzucają człowiekowi wyzwania, zachęcają do zdobywania ich, zmuszają do wysiłku i walki. Również Góra Karmel ma swoich miłośników oraz zdobywców.

  1. Prorok Eliasz – IX w. przed Chrystusem

Pierwszym znaczącym zdobywcą Góry Karmel i przez jakiś czas jej mieszkańcem był prorok  Eliasz, żyjący w IX w. przed Chrystusem. Eliasz urodził się w Tiszbe, w Gileadzie, w ubogiej rodzinie. Za czasów króla izraelskiego Achaba pełnił misję proroka – świadka wiary i wysłannika Boga Jahwe. Eliasz był obrońcą wiary w jednego Boga w trudnym dla narodu wybranego okresie podziału na dwa królestwa oraz utraty własnej tożsamości. Do dzisiaj funkcjonuje w topografii Palestyny określenie Góry Karmel jako Dżebel Mar Elyas (Góra Eliasza). Tutaj bowiem doszło do konfrontacji Eliasza z 450 fałszywymi prorokami – wyznawcami Baala. Dzięki mocy Bożej zwyciężył Eliasz w pojedynkę udowadniając, „iż Jeden jest Pan, i nie ma innego”. Tutaj też według karmelitańskiej tradycji Eliasz miał widzenie Maryi, upatrując w „obłoku małym jak dłoń” zapowiedź nie tylko deszczu, ale i Tej dzięki której „niebiosa spuszczą ziemi rosę, wylewając z góry Sprawiedliwego” (oczekiwanego Mesjasza).

  1. Mnisi bizantyjscy – V/VI w. po Chrystusie

Osiedlenie się mnichów bizantyjskich na Górze Karmel wpisuje się w szeroki nurt rozwoju ruchu monastycznego. W Palestynie przypada on na okres od IV do VII w. Wzorem organizacyjnym była ławra. Mnisi stanowili wspólnotę żyjącą w pewnej zależności od przełożonego, mieszkając oddzielnie obok siebie w grotach lub chatach. Pięć dni w tygodniu spędzali samotnie w swoich pustelniach, a w soboty i niedziele gromadzili się na wspólnej liturgii, słuchali nauk przełożonego i radzili o sprawach dotyczących wspólnoty. Szczególną czcią otaczali Eliasza – duchowego ojca życia eremickiego i Maryję, Matkę Boga, o czym świadczą wykopaliska archeologiczne i znalezione lampki oliwne z tego okresu z napisami: Elias i Theotokos (Bogurodzica). Według tradycji to cesarzowa Helena wybudowała klasztor przy grocie zwanej „Grotą Eliasza”, gdzie podług legendy zamieszkiwał wielki prorok Starego Testamentu. W roku 614 najazd szacha perskiego Chozroesa II poczynił wielkie szkody życiu mniszemu w całej Ziemi Świętej niszcząc klasztory, a mnichów mordując bądź rozpraszając.

  1. Bertold z Kalabrii, Brokard, karmelici – XII/XIII w.

W okresie wypraw krzyżowych rozwinął się ruch pielgrzymkowy do miejsc świętych i tych związanych z życiem świątobliwych mężów. Również przez Karmel prowadził szlak pielgrzymi zatrzymując się w byłych klasztorach (ławrach) bizantyjskich i w miejscach tradycyjnie związanych z życiem i działalnością proroka Eliasza i Elizeusza. Wraz z krzyżowcami (albo spośród nich) pojawili się na zboczach Karmelu zachodni eremici osiedlając się w dolinach (zwanych wadi), przy potokach, w miejscu dawnych klasztorów bądź w grotach skalnych. W swych intencjach nawiązywali do życia proroka Eliasza. Oto co pisze na ten temat Jacques de Vitry w latach 1216-1228 biskup Akko: „Pobożni ludzie, wyrzekając się świata, zgodnie ze swoimi pragnieniami, pobudzeni gorliwością religijną, mieszkają w miejscach przez siebie wybranych. (…) naśladując proroka Eliasza, prowadzą życie samotne na górze Karmel, (…) przy źródle Eliasza, gdzie w małych ulach swoich cel, niby pszczoły Pańskie, gromadzą słodki miód duchowy”. Wspomniani eremici nie wchodzili w skład żadnego z istniejących wówczas zakonów. Zgromadzili się spontanicznie, by „żyć jako pokutnicy”, oddając się modlitwie i umartwieniu pragnąc naśladować proroka Eliasza i Maryję w ich życiu cichym i pokornym, zasłuchanym w Słowo Boże. Alberta – Patriarchę Jerozolimy poprosili o napisanie reguły, która by kodyfikowała obrany przez nich sposób życia. Otrzymali ją między rokiem 1206 a 1214. Pragnąc podkreślić głęboką i zażyłą więź z Maryją nazwali się Braćmi Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel. Osiedliwszy się w Wadi ’ain es-Siah budują kościół, klasztor (według wskazań Reguły) poświęcając je Maryi. Niedługo później na skutek napaści saracenów część zakonników przenosi się do Europy. Ci, którzy zostali na Górze Karmel w lipcu 1291 r. zginęli męczeńsko z rąk muzułmanów, a klasztor i kościół został splądrowany i spalony.

  1. Św. Teresa od Jezusa (1515-1582) i św. Jan od Krzyża (1542-1591)

Od kiedy muzułmanie zniszczyli Hajfę, zburzyli klasztor na Górze Karmel – nad kolebką karmelitów zaległo głębokie milczenie. Karmelici, oderwani od „korzeni” rozstali się z eremickim sposobem życia i upodobnili się do zakonów mendykanckich (żebraczych). Pozostała jednak tęsknota i chęć powrotu do „źródła Eliasza”. „To jest bowiem nasz początek, z tego rodu się wywodzimy, od owych świętych ojców naszych z Góry Karmel, którzy w głębokiej samotności i w całkowitym oderwaniu od spraw tego świata, szukali jedynego skarbu, drogocennej perły kontemplacji” – napisze św. Teresa od Jezusa w „Twierdzy wewnętrznej” realizując dzieło Reformy i odnowy Zakonu. Wspinaczkę na Górę Karmel podejmie również św. Jan od Krzyża, jako drogę doskonałości chrześcijańskiej i zawrze ją w swoim dziele: „Droga na Górę Karmel” rozrysowując szczegółowo mapę i podając dokładny opis trasy. Oto fragment: „Ta bowiem ścieżka na wysoką Górę doskonałości, jako że jest stroma i wąska, takich wymaga podróżnych, którzy ani nie dźwigają niczego, co by ich ciągnęło w dół, ani czegokolwiek, co by im przeszkadzało iść w górę. Jest to bowiem takie zajęcie, w którym szuka się i zdobywa tylko Boga (…). Na tej górze mieszka tylko cześć i chwała Boża”.

  1. O. Prosper od Ducha Św. – 1631 r.

Idąc tym śladem podejmowane były starania, aby móc odnowić życie i klasztor na Górze Karmel. Prowadzone były rozmowy i pertraktacje z sułtanami i dopiero o. Prosperowi od Ducha Św. udało się to w roku 1631. 29 listopada, na znak objęcia miejsca w posiadanie, odprawił on tam Mszę św. w jednej z grot. Wkrótce przystosował dla potrzeb wspólnoty (zamieszkałej tam od 1632 r.) kilka grot w pobliżu tzw. „szkoły prorockiej”, a potem z uwagi na muzułmanów (którzy uważali to miejsce za tylko im należne sanktuarium Eliasza) przenieśli się do tzw. „groty synów prorockich” urządzając tam klasztor. Zamieszkiwali w nim przez ok. 130 lat. O. Prosper z zapałem poszukiwał i opisywał wszelkie zabytki karmelitańskie, które można było zidentyfikować dzięki nieprzerwanej tradycji ustnej. Zmarł i został pochowany na Karmelu.

  1. Br. Jan Chrzciciel od św. Aleksego – 1765 r.

Kontynuatorem odbudowy zniszczonego przez gubernatora Zahira el-Umarsa klasztoru karmelitańskiego został br. Jan Chrzciciel. Przez rok porządkował pozostałości po klasztorze o. Prospera, by w 1767 r. z uzyskanych z rozbiórki materiałów rozpocząć budowę nowego nieco wyżej położonego klasztoru. Zaplanował niewielki kwadratowy budynek dwukondygnacyjny, który zamykała grota proroka Eliasza oraz kaplicę ku czci NMP z Góry Karmel – a wszystko na ruinach pierwotnego klasztoru mnichów bizantyjskich. Nie był to łatwy czas, ciągłe napady, brak funduszy. Jednakże z Bożą pomocą i darczyńców z całej niemal Europy klasztor stanął. Sam budowniczy tak go opisał w 1774 r. „Skończyliśmy kościół, zaawansowany jest stan budowy klasztoru. Zbudowaliśmy nową drogę, bardziej prostą i wygodniejszą na szczyt Świętej Góry. Zagospodarowaliśmy znaczny obszar ziemi wokół klasztoru, sadząc na nim winnicę i setki drzewek”. Na skutek wojen napoleońskich i ten obiekt został poważnie zniszczony.

  1. Br. Jan Chrzciciel Casini – 1816 r.

Przeszło trzydzieści lat pracował na rzecz odbudowy klasztoru „Stella Maris”, czyniąc zeń sanktuarium Matki Bożej. Sprowadził dlań wykonaną w Genui przepiękną statuę Pani Karmelu z Dzieciątkiem Jezus na ręce (wykonaną z drewna, ubraną w ozdobną, powłóczystą szatę, ze szkaplerzem w dłoni). Zanim figura dotarła na Górę Karmel (z uwagi na walki w tym rejonie musiała zawrócić z drogi) peregrynowała po licznych miastach i portach basenu M. Śródziemnego. Ukoronowana w Watykanie w 1823 r. przez pp. Piusa VII na kilka lat pozostała w Domu Generalnym Zakonu w Rzymie. Do klasztoru na Karmelu dotarła w 1835 r. i umieszczona została w ołtarzu głównym, pod którym znajduje się grota Eliasza.

Obecny klasztor wygląda jak masywna forteca. Zbudowany w kształcie czworoboku w centrum posiada kościół na planie krzyża greckiego (równoramiennego), zwieńczony kopułą. W sanktuarium na szczególną uwagę zasługują freski wewnątrz kopuły (namalowane w 1929 r. przez br. Luigiego Poggi). Przedstawiają one wydarzenia z życia Eliasza, Króla Dawida, Świętą Rodzinę, Ewangelistów oraz sceny dotyczące zakonu karmelitańskiego. W latach 80-tych powstały drzwi z brązu, na których znajdują się figury Eliasza i Maryi oraz Jana Pawła II. W latach 90-tych doszły jeszcze marmurowe reliefy postaci duchowo związanych z Górą Karmel: św. Teresa od Jezusa (ze swoją Twierdzą wewnętrzną), św. Jan od Krzyża (ze swoją Drogą na Górę Karmel) oraz św. Teresa Benedykta od Krzyża (Edyta Stein – będąca pochodzenia żydowskiego) i św. Maria od Jezusa Ukrzyżowanego – „mała Arabka”.

Wspaniały wystrój kościoła i klasztoru uwidacznia tradycję – dawną i współczesną – która połączyła Eliasza i Maryję w duchowości karmelitańskiej i na trwałe złączyła z Górą Karmel, która nadal jest „ogrodem Boga” i przepięknym zakątkiem zarówno dla zakonników, jak i pielgrzymów.

o. Paweł Ferko OCD

Zobacz również: