Formy pobożności maryjnej na przestrzeni dziejów
Perspektywa, jaką będziemy mieć przed oczyma, analizując formy kultu maryjnego na przestrzeni dziejów chrześcijaństwa, została nam najlepiej wskazana przez św. Pawła VI. W adhortacji Marialis cultus (n. 36) czytamy: „Sam Kościół, kiedy przygląda się uważnie długiej historii pobożności maryjnej, cieszy się ciągłością kultu, ale nie wiąże się jednocześnie ze sposobami myślenia czy wyrażania się właściwymi różnym epokom ani z zapatrywaniami antropologicznymi, jakie leżą u ich podstaw. Kościół rozumie, dlaczego pewne formy kultu, które same w sobie mają niemałą wartość, mniej odpowiadają ludziom należącym do odmiennych epok i cywilizacji”.
Możemy zatem wyróżnić osiem jasno wyodrębnionych epok, które wyraźnie kształtują kult maryjny w ciągu wieków:
1) od początków chrześcijaństwa do Soboru Efeskiego (r. 431); epoka charakteryzująca się wejściem Maryi do kultu chrześcijańskiego;
2) od Soboru Efeskiego do wieku X; epoka, którą cechuje przejście od postawy uwielbienia Maryi do postawy służby wobec Niej;
3) od wieku XI do Soboru Trydenckiego (r. 1563), kiedy to przewodnictwo w kulcie maryjnym przejął od Wschodu Zachód;
4) od Trydentu do połowy wieku XVII, czas powstania szkół maryjnej duchowości;
5) od drugiej połowy wieku XVII do „ery Maryi”, czyli czas od kontestacji do apogeum kultu maryjnego;
6) przedsoborowa era Maryi i refleksja Soboru Watykańskiego II (wiek XX do połowy lat sześćdziesiątych);
7) posoborowe ukierunkowanie kultu i duchowości maryjnej (lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte ub. wieku);
8) i w końcu maryjny pontyfikat św. Jana Pawła II, aż do naszych dni.
Dzisiaj przyglądnijmy się bliżej pierwszej z tych epok, która obejmuje czas od początku chrześcijaństwa do Soboru Efeskiego z 431 r., i charakteryzuje się wejściem Matki Bożej do kultu chrześcijańskiego.
Otóż pierwsze świadectwa kultu maryjnego przyniosły wykopaliska archeologiczne przeprowadzone w latach trzydziestych XX wieku w Nazarecie, przede wszystkim budynek wzniesiony nie później niż w III wieku przez wspólnotę judeo-chrześcijańską, na którego murach znajdujemy wyryte słowa: Ave Maryja i Święte Miejsce Maryi. W 1938 r. znaleziono koło Aleksandrii w Egipcie papirus z tekstem modlitwy Pod Twoją obronę uciekamy się, pochodzący także z III wieku. Nadto św. Grzegorz z Nazjanzu potwierdza w 376 r. istnienie zwyczaju uciekania się do wstawiennictwa Maryi Panny, opisując jak jedna z chrześcijańskich dziewic – Justyna, prosiła o pomoc Matki Jezusa w niebezpieczeństwie dla swego dziewictwa (PG 1189-1182). W IV wieku imię Maryi zostało włączone do kanonu we wschodniej liturgii i Jej kult przejawia się w postawie czci i podziwu (św. Efrem), ufnej modlitwy i naśladowania (św. Ambroży i św. Augustyn). Świadectwem pobożności maryjnej pierwszych wieków są także niektóre pisma apokryficzne, spośród których wybija się na czoło Protoewangelia Jakuba. Nie mogą też pozostać przez nas niezauważone słynne Ody Salomona (z pierwszej połowy II w.), paschalna homilia Melitona czy Hipolitowa Traditio Apostolica (ok. 212 r.). W pismach tych znajdujemy przejawy czci wobec Matki Najświętszej; są to wystarczające dowody na to, że nie tylko przed Efezem, ale już wcześniej, przed Soborem Nicejskim z 325 r. istniały już zalążki kultu maryjnego.
o. Szczepan T. Praśkiewicz OCD
