Karmelici dawnej obserwancji zakonnej

1. Architektura

Najstarszą normą prawną budownictwa w Karmelu jest zapis w pierwotnej regule św. Alberta bpa z Worcelli, patriarchy jerozolimskiego z lat 1206-1214. Polecał on: “Mieszkać zaś będziecie mogli na miejscach samotnych lub tam, gdzie wam je ofiarują. Mają one być stosowne i odpowiednie do sposobu życia waszego zakonu (…) Ponadto zgodnie z położeniem miejsca gdzie postanowicie zamieszkać, niech poszczególni bracia mają oddzielne cele, które każdemu z nich wyznaczy osobiście przeor (…) Cela przeora powinna znajdować się przy wejściu waszego zamieszkania, tak aby on pierwszy spotykał tych, którzy tam przychodzić będą (…) Pośrodku cel ma być zbudowana kaplica, gdzie codziennie rano powinniście się zbierać, aby uczestniczyć we Mszy św. gdy tylko to będzie możliwe” (Reguła pierwotna). Ta formuła życia wspomina jeszcze o wspólnym refektarzu i o obowiązku odmawiania godzin kanonicznych według zwyczaju Kościoła. Wytyczne reguły stały się obowiązującą normą budowy nowych klasztorów. Wzorcowym był klasztor na Górze Karmel w Hajfie. Do dziś istnieją zabezpieczone jego ruiny w dolince Wadi es Siah przy źródle Eliasza.

Badania archeologiczne przeprowadzone w 1987 r. przez grupę specjalistów pod kierunkiem dr Eugenii Nitowskiej (s. Damiana od Krzyża OCD) dowiodły istnienia na tym miejscu wspólnoty chrześcijańskich pustelników od V do XIII wieku. Pustelnicy naśladowali styl życia proroka Eliasza. Wykuli sobie w wapiennej skale dwukondygnacyjną kaplicę na podobieństwo stajenki betlejemskiej. Ta forma symbolizowała i przypominała tajemnicę Wcielenia Syna Bożego, Jego narodzenia w stajni betlejemskiej oraz Boże Macierzyństwo Maryi, ogłoszone na Soborze Efeskim jako dogmat wiary. Znalezione ceramiczne kaganki z napisami Theotokos i Sanctus Elias świadczą o kulcie Matki Bożej i św. Eliasza na terenie Palestyny. W XII w. pojawiają się na wzgórzach Karmelu pustelnicy z Europy. Jeden z nich zwany Brokardem – zorganizował ich w formalną wspólnotę zakonną. W pobliżu źródła Eliasza i naprzeciw skalnej groty-kaplicy zbudowali klasztor z kościołem pw. Matki Bożej. Świątynia zbudowana była na fundamentach bizantyńskiej kaplicy z VIII w. Odbudowano ją w stylu wczesno gotyckim o czym świadczą zachowane detale architektury ostry łuk portalu i służki filarowe. Z wykopalisk wiadomo, że była to świątynia jednonawowa z trzema przęsłami nawy i jednoprzęsłowym prezbiterium o dwa stopnie wyżej usytuowanym od nawy.

Od strony zewnętrznej przylegały do elewacji kościoła cele zakonne. Odkryto też kuchnię z paleniskiem, fragmenty kuchennych naczyń z gliny, dwie tłocznie wina i drobne przedmioty. Układ pomieszczeń z celą przeora odpowiada przepisom reguły św. Alberta z 1209 r. Według tego modelu budowano klasztory pustelnicze w Europie po wyemigrowaniu karmelitów z Palestyny. W tym przejściowym okresie były wznoszone małe kościoły salowe do użytku samych zakonników. Z chwilą zmiany sposobu życia z eremickiego na cenobicki i zaliczenia karmelitów do zakonów żebrzących podejmowali oni studia i działalność apostolską przy swoich klasztorach. Zmiany te miały wpływ na nowy układ pomieszczeń. W 1261 r. pap. Aleksander IV udzielił karmelitom pozwolenia na posiadanie kościoła z dzwonnicą i jednym dzwonem oraz cmentarza na własny użytek (Bull. Carm. I, 20). Odtąd zakon budował kościoły z klasztorami swoim nakładem, przyjmował fundacje magnackie lub darowane kościoły przez biskupów. W latach 1247-1300 założono w Belgii 9 nowych klasztorów, 17 w Niemczech, 27 w Anglii i 16 we Francji. U schyłku XIII wieku zakon liczył w Europie ok. 100 klasztorów a pod koniec XIV w. liczył ich już 200. W poł. XIII w. św. Ludwik IX po powrocie z wyprawy krzyżowej ufundował karmelitom w Paryżu w Charenton nad Sekwaną okazały klasztor i uposażył zakrystię w argenterię i szaty liturgiczne. Podobnie czynili książęta.

Najstarsze klasztory z XIII wieku w Hiszpanii (Sangüesa, Comprodon, Manresa), Niemczech (Bamberg), na Cyprze i Italii były jeszcze romańskie. Były to kościoły jednonawowe z bocznymi kaplicami lub na rzucie krzyża łacińskiego. Zdecydowana większość klasztorów od XIII do XVI wieku była wznoszona w stylu gotyckim. Zakony żebrzące wznosiły klasztory i kościoły uboższe w swych założeniach przestrzennych, zgodnie ze ślubowanym ubóstwem. Najczęściej karmelitańskie kościoły były centralne, jednonawowe z szeregami bocznych ołtarzy w płycinach bocznych elewacji, bez wież flankujących fasadę, na rzucie prostokąta lub krzyża łacińskiego. Były też założenia bazylikowe trzynawowe albo halowe. Prezbiterium obszerne było zakończone absydą lub wieloboczne. W późniejszym okresie często zakończone było ścianą prostą (Anglia) z bramkami po bokach głównego ołtarza do chóru zakonnego lub zakrystii w przedłużeniu prezbiterium. Pod względem stylistycznym zróżnicowane były lokalnymi czy regionalnymi tradycjami i charakterystycznymi cechami budownictwa np. w Hiszpanii tradycje mauretańskie, w północnej Italii budownictwo longobardzkie. W Italii często zamiast sklepień krzyżowo-żebrowych stosowano płaskie stropy kasetonowe. Do większych założeń przestrzennych należy pięcionawowy kościół na rzucie prostokąta zbudowany w konwencji lombardzkiej w Pawii z XIV wieku, z fasadą podzieloną pięcioma wertykalnymi lizenami, zwieńczonymi pinaklami a portale wimpergami. Najstarszy kościół karmelitów w Messynie na Sycylii uległ zniszczeniu w czasie trzęsienia ziemi w 1783 r. Gotycki kościół w Trapani (1332) został przebudowany w barokowym stylu przez Giovanniego Amico w 1760 r. Kościół w Valleta na Malcie projektowany przez Girolami Cassara (1570) posiadał trzy nawy i 10 ołtarzy.

W Hiszpanii większość klasztorów uległa zniszczeniu w czasie kasaty zakonu w 1835 r. Kościół w Barcelonie przebudowany w XV wieku zachował swój gotycki charakter z centralną nawą i pięcioma parami kaplic po bokach. Gotyckie kościoły w Manresa, w Olot i w Perelada z XIV wieku ulegały przebudowie i zniszczeniu po kasacie zakonu. Zachowane ruiny kościoła gotyckiego w Lizbonie z funcacji bł. Nuno Alvareza Pereiny przed wstąpieniem do zakonu, projektowanego przez Alfonso, Rodrigo i Gonzalo Anes, był typu bazylikowego z trzema nawami i transeptem. W XVII w. przeprowadzono barokizację wnętrza. Gotyckie kościoły w Moura z trzema nawami i w Colares na rzucie krzyża łacińskiego z jedną nawą uległy barokizacji w XVII i XVIII w. Majestatyczny klasztor w Evora z jednonawowym kościołem na rzucie krzyża łacińskiego posiadał 6 ołtarzy w niszach nawy głównej, 2 ołtarze w ramionach transeptu i główny w prezbiterium jako sanktuarium Matki Bożej. Przylegający do kościoła klasztor z krużgankami gościł w 1619 r. króla Hiszpanii Filipa III z jego dworem. Uległ on zniszczeniu w czasie oblężenia miasta przez wojska Don Juana Austriackiego w 1663 r. Liczne klasztory gotyckie we Francji, Niemczech i Niderlandach uległy dewastacji i zniszczeniu w czasie religijnych wojen i Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Gotyckie kościoły w Avinionie, Marsylii, Le Luc i La Rochette pozostały jako parafialne. Klasztor w Avinionie z XIV w. obecnie jako parafialny posiada malowidła znakomitych malarzy: Nicolasa Mignard, Guillaumme Greve, Guillaumme Ernesta Greve, Pierre Parrocela, Philippe Sauvana. Kościół w Metz z XIV w. był dziełem Pierre Perrat, głównego architekta katedry. W 1826 r. został zniszczony i rozebrany. Kościół w S-t Amnad pełni funkcję ratusza, a kościół w Melun zamieniono na teatr. Klasztor w Liege przekształcono w hotel. Podobny los spotkał klasztory w Niemczech i Niderlandach.

Przełożony generalny zakonu Mikołaj Audet (1481-1562) w sprawozdaniu powizytacyjnym dla Stolicy Apostolskiej w 1531 r. rozróżniał trzy rodzaje klasztorów: duże, średnie i małe. Te ostatnie określał jako miejsca a nie pełne klasztory (rezydencje). Prowincja Ziemi Świętej posiadała 1 wielki klasztor i 4 małe – wszystkie na Cyprze. Italia miała 8 prowincji. Z nich tylko prowincja sycylijska rozwijała się dynamicznie. Liczyła 43 domy, w tym 10 dużych klasztorów. W zależności od przeznaczenia klasztory dzieliły się na formacyjne i apostolskie. Formacyjne dzieliły się zaś na nowicjaty i domy studiów filozoficznych i teologicznych. Kapituły Generalne ustanawiały tzw. studia generalne dla wszystkich prowincji zakonu. Według konstytucji z 1324 roku istniały one w Paryżu, Tuluzie, Bolonii, Florencji, Montpelier, Kolonii, Londynie i Avinionie. W 1357 r. doszły dalsze klasztory wyznaczone na studia tego typu: Barcelona, Neapol, Mediolan, Perpignano, Bruges i Cogers. Jeszcze w r. 1524 Kapituła założyła takie studia w Bambergu, Wirzburgu, Norymberdze i Augsburgu. Wszystkie domy formacyjne należały do większych klasztorów. Musiały posiadać kilkadziesiąt cel mieszkalnych dla zakonnych studentów i wykładowców, refektarz, kapitularz, chór zakonny, sale wykładowe, kuchnię, bibliotekę, skryptorium. Kościoły z chórem zakonnym i zakrystią też w tych domach należały do większych. Powszechnie stosowano układ przestrzenny w formie czworoboku. Do kościoła przylegał klasztor (claustrum) z trzema skrzydłami dwu lub trzykondygnacyjnymi, podpiwniczonymi z dziedzińcem pośrodku. Zazwyczaj wokół klasztoru był ogród warzywny i sad z zapleczem gospodarczym.

Gotyckie kościoły w Hiszpanii, Francji, Niemczech i Anglii w tego typu klasztorach były okazałe z korpusem trzynawowym, nakryte sklepieniami kolebkowo-żebrowymi, z dzwonnicą w pobliżu fasady lub wieżą flankującą fasadę. Konstytucje ściślejszej obserwy ustalały normy budowy klasztorów. Wymagały aby przed rozpoczęciem budowy zainteresowani przełożeni skonsultowali się z “prefektem budowy”. W każdej prowincji powinien być jeden lub dwóch prefektów, posiadających odpowiednie przygotowanie z dziedziny architektury, inżynierii i budownictwa. Byli oni powoływani na ten urząd przez Kapituły Prowincjalne. W okresie renesansu i baroku budowano klasztory już w nowym stylu. Klasyczny układ przestrzenny i pomieszczeń pozostał ten sam. Zmieniły się tylko cechy charakterystyczne, konstrukcja, detale i artykulacje wnętrz i elewacji na typowe dla renesansu czy baroku. W renesansie nie wiele wybudowano kościołów, natomiast bardzo dużo w okresie baroku. Wiele gotyckich świątyń uległo barokizacji. W dobie renesansu w południowych krajach Europy stosowano arkadowe krużganki, wokół wewnętrznego dziedzińca klasztoru, na którym umieszczano na cokole rzeźbę patrona klasztoru lub zakonu. Łuk ostry zamieniono na arkadę. Zniknęły gotyckie elewacje na rzecz renesansowych z siatką podziałów klasycznych, z pilastrami, półkolumnami, nyżami, tympanonami i attykami. W stylu renesansowym powstały klasztory dwukondygnacyjne z otwartymi, arkadowymi krużgankami wokół dziedzińca w Hiszpanii: Pietrahita (Avila), Granada, Salamanca, Barcelona, Valladolid, Madryt, Roquena, Jaen, Utrera, Cordoba, Jerez de la Frontera.

Najwięcej klasztorów renesansowych powstało w Italii, w ojczyźnie renesansu. Po Soborze Trydenckim klasycznym modelem kościoła kontreformacyjnego zgodnie z odnowioną liturgią i przepisami sztuki kościelnej stał się Il Gesu – kościół Jezuitów w Rzymie, zaplanowany przez Giacoma Barozziego da Vigniola i ukończony przez arch. Giacoma della Porta. W XVII i XVIII wieku ten model z różnymi modyfikacjami fasady zapanował w całej Europie i dotarł do środkowej i południowej Ameryki. W dobie absolutyzmu oświeconego, szczególnie galikanizmu i józefinizmu przez likwidację i kasaty większości klasztorów w Europie nastąpił upadek życia zakonnego. Odrodzenie jego nastąpiło w 2 poł. XIX w. Zakony odzyskiwały powoli zniszczone kościoły i klasztory lub budowały nowe w okresie panującego w architekturze eklektyzmu, historyzmu, secesji i modernizmu. Budowano klasztory neoromańskie, neogotyckie aż do nowoczesnych rozwiązań żelbetowych. W Polsce najstarszym jest klasztor karmelitów w Krakowie na Piasku, z fundacji św. Królowej Jadwigi z 1397 r. Karmelici sprowadzeni zostali do Krakowa z Pragi. Dalsze fundacje za Jagiellonów powstały w Poznaniu (1400), Bydgoszczy (ok. 1400), Jaśle (1438) i Gdańsku (1462). Były to klasztory budowane w stylu gotyckim, według przyjętych w zakonie założeń przestrzennych i duszpasterskich potrzeb. Macierzystym i głównym klasztorem przez całe stulecia był krakowski klasztor ze sławnym sanktuarium Matki Bożej Piaskowej. Gotyckie klasztory uległy znacznemu zniszczeniu w czasie potopu szwedzkiego w połowie XVII w. Ich odbudowa i liczne nowe powstały już w stylu barokowym. Dynamiczny ich rozwój przypada na XVIII w.

Przed rozbiorami karmelici mieli w Polsce 86 klasztorów w pięciu prowincjach (małopolskiej, wielkopolskiej, litewskiej, białoruskiej i ruskiej). Zdecydowana większość klasztorów pochodziła z magnackich fundacji. Przeważały kościoły w typie il Gesu ze zmodyfikowaną fasadą o założeniach prostokątnych z trzema nawami, lub na rzucie krzyża łacińskiego z centralną nawą i rzędami kaplic po bokach. Niektóre kościoły były znaczącymi sanktuariami (Kraków, Białynicze, Bołszowce, Obory, Wola Gułowska, Pilzno).

2. Rzeźba

Królewskie i książęce fundacje posiadały bogate uposażenie świątyń w postaci ołtarzy – poliptyków, tryptyków, stall, ambon, chrzcielnic, konfesjonałów, organów. Pochodziły z renomowanych warsztatów snycerskich, najczęściej polichromowane szczególnie na terenie Francji, Hiszpanii, Niderlandów i Niemiec. Najczęstszą tematyką były sceny związane z patronatem Matki Bożej z Góry Karmel, wizją św. Szymona Stocka czyli matki Bożej Szkaplerznej, św. Eliasza i Elizeusza. Szeroko rozpowszechniony był kult św. Józefa, św. Anny i Joachima oraz świętych Alberta, Anioła, Andrzeja Corsiniego, Marii Magdaleny del Pazzi, Piotra, Tomasza, bł. Franka ze Sieny, Mikołaja Francuza, św. Teresy od Jezusa. Wymienieni święci mieli swoje ołtarze, kompozycje reliefowe i pełną rzeźbę w pomieszczeniach klasztornych, na korytarzach i dziedzińcach. Do najpopularniejszych rzeźb Matki Bożej należała uśmiechnięta Madonna z Trepano z XIII wieku z marmuru, przypisywana Giovanniemu Pisano; w Cagliari (Sardynia) z cedru libańskiego z XVI w.; w Bolonii – rzeźba Gulielmo Borgognone; w Madrycie – dzieło Juana Sanchez Barba; w Alcala de Henares; w Requena – Matka Boża “Soterrana” – ukryta przed najazdem muzułmańskim; w Onda – posąg Madonny z przed czasów mauretańskich; w Jerez de la Frontera słynna rzeźba z XVI w.; w Granadzie Statua Matki Bożej Szkaplerznej (obecnie w katedrze); w Recife (Brazylia) – Madonna z drzewa cedrowego z XVI w., sprowadzona z Portugalii jest patronką miasta; w Kolonii – “Virgo Gaudiosa” z XVI w.; w Hilbronn – drewniana pięta z XV w.; w Straubing – Matka Boża tronująca i uśmiechająca się do Dzieciątka zw. “Rosnąca Dziewica”; w Oborach – gotycka Pieta z 1400 r.

Wymienione rzeźby to tylko najbardziej znane z kultowych i ukoronowanych papieskimi koronami.  Najcenniejsze zabytki renesansowej rzeźby posiadają klasztory włoskie we Florencji, Neapolu, Rzymie i Pizie. Gotycka świątynia we Florencji przebudowana została w duchu renesansu. Do Arcybractwa Szkaplerznego należeli członkowie rodu Medyceuszów, wybitni artyści jak Masolino, Pierro del Massaio, Giovanni di Francesco i Poccetti. Najwybitniejszym dziełem renesansu była karmelitańska kaplica Brancacci oraz sanktuarium Matki Bożej – La Bruna w Neapolu z XIII w. z licznymi zabytkami renesansowej i barokowej sztuki. Gotycki kościół otrzymał barokowy wystrój w XVIII w. Łaskami słynący wizerunek Matki Bożej mieści się w marmurowym retabulum w formie edikuli o bogatym programie ideowym i artystycznym z renesansowymi kompozycjami figuralnymi Starego i Nowego Testamentu oraz alegorycznych postaci – personifikacji cnót. Dzieło to pochodzi z XV w. przypisywane jest braciom Cimafonti. Z tego samego czasu pochodzi ołtarz św. Barbary z sygnaturą artysty “Thomas Malvitus”. Kościoły w Hiszpanii, Belgii, Niemczech, Austrii i Brazylii posiadają znaczną liczbę świętych i błogosławionych Karmelu w renesansowych i barokowych ołtarzach, w niszach fasad, nad portalami wejściowymi do klasztorów oraz w bogatej sztukaterii figuralnej wnętrz świątyń. Dolne elewacje świątyń i kaplic zajmowała miejsce znaczna liczba rzeźby sepulkralnej z nagrobkami fundatorów i dobrodziejów klasztoru w postaci sarkofagów z rzeźbami, epitafiów i pamiątkowych tablic. Zakon posiadał też własnych artystów rzeźbiarzy i snycerzy. Br. Zygfryd (1728) jest twórcą słynnych stall klasztoru w Hirschhorn. Br. Leopold od św. Alberta wykonał ołtarze i ambonę w Bambergu, zaś br. Modest od św. Stefana – utalentowany snycerz wykonał 8 ołtarzy w kaplicach tegoż kościoła.

3. Malarstwo

Według katalogu karmelitańskich kościołów z 1766 r. na 526 świątyń poświęconych Matce Bożej, 293 było pod wezwaniem Najśw. Maryi Panny z Góry Karmel. Podobnie jak w rzeźbie malarstwo w różnych okresach stylistycznych przedstawiało sceny z życia Matki Bożej – Patronki zakonu, dzieje proroka Eliasza i Elizeusza oraz świętych i błogosławionych Karmelu. Najstarsze zabytki malarstwa tablicowego w technice temperowej pochodzą z XIII wieku. Należy do nich obraz Matki Bożej z Góry Karmel w Nikozji na Cyprze, przywieziony według tradycji przez karmelitów z Palestyny (obecnie w Muzeum Makariosa I). Jest to typ Madonny tronującej z Dzieciątkiem na lewej ręce, w otoczeniu aniołów. Prawą ręką obejmuje pod swój płaszcz opieki grupę (10) karmelitów klęczących u Jej stóp w białych płaszczach. Obraz malowany w konwencji renesansu Komnenów bizantyńskiego malarstwa posiada po obu stronach głównej kompozycji po 8 miniatur, ilustrujących łaski i cuda Matki Bożej z Góry Karmel.

Najpopularniejszym obrazem kultowym w zakonie jest Madonna Karmelitańska zwana “La Bruna (od ciemnej karnacji przechodzącej w brązowy kolor) w bazylice karmelitów w Neapolu z XIII w. Obraz tablicowy namalowany w Toskani w stylu bizantyńskim, z ośmioramienną gwiazdą na prawym ramieniu, w błękitnym płaszczu (maforion) i czerwonobrązowej tunice w półpostaci, z Dzieciątkiem Jezus na lewej ręce, przytulając twarzyczkę do Jej policzka i prawą rączką pieszcząc podbródek Matki (typ Eleusa). Liczne kopie tego obrazu są czczone w Belgii (Bruksela, Gent, Bruges, Antwerpia) oraz w Niemczech. Bizantyńską proweniencją cieszą się łaskami słynące obrazy tego samego typu Eleusy w klasztorze Transpontina w Rzymie oraz Madonna del Popolo ze szkoły toskańskiej we Florencji z XIII w. Karmelitański program ilustrujący wizję św. Szymona Stocka Matki Bożej Szkaplerznej i przywileju sobotniego posiada tablicowy obraz Matki Bożej przyobleczonej w słońce i księżycem pod Jej stopami, Dzieciątkiem na lewej ręce, a prawą pokazuje odkrytą pierś jako znak Bożego Macierzyństwa i pośrednictwa łask. Wokół centralnej kompozycji Madonny znajdują się miniatury ukazujące łaski Szkaplerza Karmelitańskiego. Obraz znajduje się u karmelitów w Corleone, namalowany przez Tommaso de Vigilia w XV w.

Obrazy kultowe Matki Bożej Karmelitańskiej, świętych i błogosławionych Karmelu na zamówienie karmelitów malowali sławni artyści renesansu i baroku jak: Masaccio, Masolino, Filipo Lippi (Florencja), Mattia Preti, Solimene, Balducci, Cangiano (Neapol), Guercino, Gvidon Reni (Bolonia), Giambattista Tiepolo, Guido Cagnacci, Giacinto Calandrucci, Luca Malmeluzzi, Fabrizio Chiari, Matteo Piccione (Rzym), Onorio Gabrieli, Giovanni Specchietti (Wenecja), Velasquez (Sevilla), B.E. Murillo, Antoonio Moro (Madryt), Sebastian Reinhard (Bamberg), Johan Baptista de Ruel (Würzburg), P. Rubens, P. Eyckens, J. Jordaens (Antwierpia). Najwybitniejszym malarzem karmelitańskim był Fra Filippo Lippi (1406-1469) z Florencji oraz jego współpracownik brat Diamante di Feo di Terranova. W księdze zmarłych klasztoru we Florencji pod datą 9 X 1469 r. zapisano, że talent Br. Filippo Lippi “jako malarza był tak wielki, że prawie nikt mu nie dorównywał w naszych czasach”. Był malarzem nadwornym Medyceuszów. Oprócz licznych obrazów tablicowych uprawiał malarstwo al`fresco w duchu renesansu. Przyozdobił freskami katedry w Prato i Spoleto. Z upodobaniem malował Madonny z Dzieciątkiem, Zwiastowanie, Boże Narodzenia (kilka wersji), adorację Dzieciątka Jezus. Liczne kościoły i klasztory były przyozdobione polichromią o tematyce karmelitańskiej jak apoteozy Matki Bożej Szkaplerznej, Św. Józefa, proroków Eliasza i Elizeusza oraz Świętych Karmelu. Klasztor we Frankfurcie przyozdobiony został cennymi freskami Jerga Rotgeba. Pokrywały one krużganki trzech skrzydeł i refektarza, poświęcone życiu Chrystusa i emigracji karmelitów z Góry Karmel do Europy. Artysta ukończył je w 1517 r. Nazwano je “potężną symfonią, jakiej nikt przed nim ani po nim nie stworzył”. Lübbecke nazwał je “jednym z największych arcydzieł wszech czasów”.

Karmelici w większych klasztorach Europy mieli swoje skryptoria i pracowanie iluminatorskie. Florencja była kolebką malarstwa renesansowego. Jako miniaturzyści zasłynęli dwaj karmelici we Florencji: Michał del Bosco da Pauzano (+1336) i Franciszek di Lambertuccio (+1386). Klasztor prowadził szkołę doskonałych miniaturzystów. Przyswoili oni sobie osiągnięcia artystyczne w technice i perspektywie. Osiągnęli wysoki poziom doskonałości. Świadczą o tym zachowane kancjonały klasztoru (11 tomów) w Museo di san Marco we Florencji. Iluminatorskie pracownie istniały we Francji, Hiszpanii, Niemczech i Czechach. Antyfonarz z 1397 r. wykonany w Pradze, zakonnicy przywieźli na nową fundację do Krakowa. Klasztor krakowski posiadał również swoją pracownię iluminatorską i scriptorium, z której pochodzi graduał z 1644 r., wykonany ręką o. Stanisława ze Stolca, ozdobiony licznymi miniaturami. Brat konwers Grzegorz od św. Mateusza (1735-1784) skopiował i iluminował cały szereg ksiąg liturgicznych dla klasztoru w Straubingu i Abensbergu. Do ilustracji pierwodruków karmelici korzystali z techniki drzeworytu i miedziorytowej. Abraham van Diepenbeke wykonał dla klasztoru w Antwerpii 42 rysunki na temat legendarnego życia proroka Eliasza. Z rysunków tych A. Lommelin wykonał sztychy dla zilustrowania dzieła Speculum Carmelitanum o. Daniela a Virgine Maria (1680). Tenże rytownik oraz Pieter Clouwet wykonali całą serię ośmiokątnych rycin karmelitańskich świętych według projektu Diepenbeke. Wersterhaut zaprojektował i wykonał rytowane portrety 59 generałów zakonu karmelitańskiego, które opublikował M. Ventimiglio w: Historia chronologica priorum generalium, Neapoli 1773.