o. Benignus J. Wanat OCD

Wstęp

Zakon Karmelitański jako jeden z wielu w Kościele na przestrzeni swego istnienia przez swój wymiar charyzmatyczny i wspólnotowy “jest darem Boga Ojca, udzielonym Jego Kościołowi za sprawą Ducha Świętego” (VC 1). W swoim pochodzeniu, narodzinach i początkach odbiega on od modelu klasycznych fundatorów zakonu franciszkańskiego, dominikańskiego czy jezuitów. Uformował się i wyłonił z grupy wspólnoty chrześcijańskich pustelników przebywających na Górze Karmel w Palestynie od V-XIII wieku. Istnienie ich w tym czasie wykazały ostatnie badania archeologiczne z 1987 r. Centrum życia duchowego i liturgicznego stanowiła kaplica wykuta przez nich w skale, opodal źródła Eliasza, wykonana na wzór stajenki betlejemskiej.

W 2 poł. XII wieku po przyłączeniu się do nich krzyżowców z Europy, pustelnicy utworzyli formalną wspólnotę zakonną pod przewodnictwem wybranego przełożonego, który poprosił Alberta, patriarchę jerozolimskiego o napisanie i formalne nadanie im reguły, opartej na wypróbowanym sposobie ich życia. Papież Honoriusz III bullą Ut vivendi norma dnia 3 stycznia 1226 r. zatwierdził pierwotną regułę i przyjął Zakon Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel pod opiekę Stolicy Apostolskiej (Bull. Carm. I). Jego specyfikę, charyzmat i zadania w Kościele określają same konstytucje: “Początki Zakonu, jego nazwa braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel oraz bardzo dawne i niepodważalne tradycje duchowe ukazują maryjny i biblijny charakter naszego powołania. Obierając bowiem Najświętszą Maryję Pannę za Matkę i Patronkę Zakonu, wpatrujemy się w Jej życie wewnętrzne i zjednoczenie z tajemnicą Chrystusa jako we wspaniały wzór naszej konsekracji zakonnej. Wśród czcigodnych mężów biblijnych w szczególny sposób czcimy proroka Eliasza, kontemplującego Boga żywego i płonącego żarliwością o Jego chwałę, jako inspiratora Karmelu, jego zaś prorocki charyzmat uważamy za model naszego powołania do wsłuchiwania się w słowo Boże i przekazywania go innym” (K I,2).

Charyzmat ten na przestrzeni dziejów Kościoła zaowocował przez swoją żywotność dziełami z zakresu teologii mistycznej (duchowej), i w działalności apostolskiej, misyjnej, naukowej i kulturowej, przymnażając Kościołowi szeregi żywych świadków Boga przez liczne beatyfikacje i kanonizacje swoich członków. Zewnętrznym odbiciem tych wartości ideowych i dokumentacją osiągnięć kulturowych jest sztuka Karmelu. Ukazuje ona żywotność charyzmatu zakonu w poszczególnych okresach kulturowych i stylistycznych przez odpowiedni i właściwy poziom budownictwa, treści duchowe, biblijne, historyczne i hagiograficzne w rzeźbie i malarstwie. Sobór Watykański II w Konstytucji o liturgii świętej naucza: “Do najszlachetniejszych dzieł ducha ludzkiego słusznie zalicza się sztuki piękne, zwłaszcza sztukę religijną i jej szczyt, mianowicie sztukę kościelną. Z natury swej dążą one do wyrażenia w jakiś sposób w dziełach ludzkich nieskończonego piękna Bożego. Są one tym bardziej poświęcone Bogu i pomnażaniu Jego czci i chwały, im wyłączniej zmierzają tylko do tego, aby swoimi dziełami dusze ludzkie pobożnie zwracać ku Bogu” (KL 122). Oficjalnym miejscem kultu liturgicznego jest świątynia-kościół, w którym wierni gromadzą się na modlitwy i biorą udział w misterium Eucharystycznej Ofiary Nowego Przymierza. Kościół jest domem Boga żywego, Który udziela się Ludowi Bożemu przez Słowo Boże, Eucharystię i Sakramenty Święte. Stąd przedmiotem niniejszego studium będzie omówienie w zakresie encyklopedycznym budownictwa sakralnego w zakonie karmelitańskim i uposażenia głównie kościoła w rzeźbę i malarstwo w różnych okresach stylistycznych.

Jest to próba krótkiej syntezy, a raczej informacje o najważniejszych dziełach sztuki. Studium to nie obejmuje innych dziedzin sztuki jak rzemiosła artystycznego, teatru, poezji, muzyki, chociaż zakon w tych dziedzinach miał również znaczne osiągnięcia. Wymienić trzeba wybitnych humanistów: Baptystę Spagnoli z Mantui (1447-1516) i Arnolda Bostiusza (1445-1499) z Belgii. Poetycka twórczość Mantuana znana była w całej Europie. Jego Eklogi były obowiązującym podręcznikiem w szkołach średnich. Bostiusz był błyskotliwy, opracował wiele traktatów teologicznych i historycznych oraz prowadził ożywioną korespondencję z wybitnymi humanistami Europy. Powszechnie w całym Kościele znane i cenione są poezje oraz pisma św. Teresy od Jezusa (1515-1582), św. Jana od Krzyża (1542-1591) oraz św. Teresy od Dzieciątka Jezus (1873-1897), Doktorów Kościoła. Zachowała się znaczna liczba religijnej poezji i utworów scenicznych SS. Karmelitanek Bosych w Polsce z XVII i XVIII w. Zakon miał również utalentowanych muzyków, kapelmistrzów i kompozytorów. Do historii przeszli ze znacznym dorobkiem kompozytorskim artyści: Eliasz Vannini (1644-1709), Laurenzio Penne (1631-1693) – należący do Accademia Filarmonica i Accademia dei Filaschi w Bolonii, Zacharias Zanetti (1594) z Bolonii, Aleksander Tadei (+1667), Pietro Columbina z Wenecji, Andrzej od św. Teresy Paszkiewicz (+1685) OCD, z Krakowa. W klasztorach SS. Karmelitanek Bosych były pracownie hafciarskie i krawieckie paramentów liturgicznych.