Niezwykłym miejscem, jedynym na świecie, jest Święta Góra Athos położona w północno-wschodniej Grecji na Półwyspie Chalcydyckim. Półwysep ten o długości ok. 50-60 km i szerokości ok. 7-9 km, stanowi terytorium Autonomicznej Republiki Góry Athos. Ponad półwyspem wyrasta szczyt Świętej Góry Athos, który wznosi się na wysokości 2033 metrów. Cały obszar liczy 339 km kwadratowych i zamieszkuje tu około 2260 osób. Święta Góra Athos jest świętym miejscem dla wschodnich chrześcijan, symbolem prawosławnego ruchu monastycznego i przede wszystkim centrum duchowym. Jedyną religią jest tu Prawosławie. Życie zakonne na Athosie, według danych niektórych źródeł, rozpoczęło się już w VII wieku, gdy przybyli tu niektórzy mnisi zbiegli z Egiptu i Palestyny podczas inwazji Arabów. Lecz prawdziwa historia Świętej Góry zaczyna się w 963 roku wraz z przybyciem św. Atanazego z Trebisondy, który założył pierwszy wielki klasztor nazwany Wielką Ławrą. Od tego czasu popularność zakonnej republiki na Półwyspie ciągle wzrastała, a w początkach XV wieku ilość mnichów pochodzących z różnych regionów prawosławia (Grecji, obszaru bałkańskiego, Bułgarii, Rosji) osiągnęła liczbę 40 tysięcy. Na Górze Athos zamieszkuje dziś około 1200 zakonników żyjących w 20 wielkich i kilkunastu mniejszych klasztorach. Mnisi żyją w klasztorach, skitach, w surowych warunkach pustelni, nierzadko w odosobnieniu, dzieląc czas dobowy według rytmu: 8 godzin modlitwy, 8 godzin pracy, 8 godzin snu i odpoczynku. Źródłem utrzymania jest sprzedaż wyrobów rękodzieła artystycznego.

Athos nazywają często – zarówno z powodu niepowtarzalnego piękna przyrody, jak i uprzywilejowanej pozycji Maryi w pobożności tutejszych mnichów – Ogrodem Matki Bożej. Patronką tego miejsca jest Matka Boża, Cała Święta (gr. Παναγια) i jest uważane za wyłączne królestwo Matki Bożej, które wzięła w posiadanie. Według tradycji Świętej Góry pewien pobożny mnich zobaczył we śnie Bogurodzicę, która mu powiedziała: „Góra Athos jest Moim udziałem, danym Mi od Mego Syna i Boga, aby ci, którzy usuwają się ze świata i wybierają dla siebie życie ascetyczne według swoich sił, którzy Imię Moje przywołują z wiarą i miłością z całej duszy, aby tam prowadzili swoje życie bez smutku i za swoje miłe Bogu dzieła otrzymali życie wieczne”. Będąc własnością Królowej Nieba, Athos nie mógł nawet przez chwilę gościć jakiejkolwiek innej niewiasty. W XI wieku cesarz Konstantyn IX Monomach (1042-1055) wprowadził dla obszaru półwyspu zakaz przebywania kobietom i zwierzętom hodowlanym płci żeńskiej. Dlatego na Górze Athos obowiązuje ścisła klauzura, ponieważ stanowi ziemię tylko i wyłącznie należącą do Całej Świętej. Wierni tradycji zakonnicy z greckiego Ogrodu Maryi do dzisiaj dbają o to, by żadna kobieta nie postawiła stopy nie tylko w klasztorach, ale w jakimkolwiek miejscu na terytorium Autonomicznej Republiki na Górze Athos. Jest tu szczególnie czczona ikona Matki Bożej nazywana Cała Święta strzegąca bramy. Legenda głosi, że pewna kobieta ratując ikonę przed zniszczeniem, wypuściła ją do morza, a fale przyniosły ikonę pod klasztor Iwiron na Górze Athos, gdzie mnisi znaleźli ją na brzegu i z nabożeństwem przenieśli do kościoła. W nocy ikona zniknęła z kościoła i rankiem znaleziono ją przy klasztornej furcie. Z powrotem odniesiono ją do kościoła, a następnej nocy Matka Boża ukazała się przełożonemu wspólnoty zakonnej i powiedziała, że „przybyła tu, aby chronić, a nie szukać schronienia”. Poleciła więc, aby wybudowano kaplicę przy wejściu do klasztoru, gdzie mogła być obecną w swoim obrazie. Stąd nazwa ikony – Strzegąca bramy, Odźwierna. Po latach mnisi zauważyli na morzu słup ognisty pochodzący od ikony i od tego czasu ikona została przeniesiona do klasztoru i zasłynęła wieloma cudami. Podania o Pani Strzegącej Bramy zapadły głęboko w sercach mnichów i zrodził się zwyczaj umieszczania w każdym klasztorze przy bramie małej kapliczki z ikoną Matki Bożej, strzegącej mieszkańców i gości. Każdy, kto wychodził z klasztoru lub do niego powracał, przy niej zatrzymuje się na modlitwę, której tekst umieszczono obok wizerunku: „Niech Najświętsza Dziewica będzie z tobą, niech cię strzeże, niech cię zachowa od wszelkiego niebezpieczeństwa”. To maryjne błogosławieństwo z Góry Athos przeniknęło do wielu chrześcijańskich domów na wschodzie i zakorzeniło się jako trwały zwyczaj. Klasztor Iwerski, od którego pochodzi nazwa ikony Przenajświętszej Dziewicy, Matki Bożej Iwerskiej, położony jest w północno-wschodniej części półwyspu, oddalony od morza o ponad 2 km. Klasztor zajmuje trzecie miejsce w hierarchii Athosu. Został założony w 980 roku przez św. Jana Gruzina. Nazwa klasztoru Iwiron nawiązuje do starożytnego królestwa Iberii na Kaukazie Iwieria (ros. Иверия), którego starożytna nazwa została nadana przez Greków Wschodniej Gruzji, zatem Iwieria to Gruzja. Świątynia soborowa pod wezwaniem Zaśnięcia Bogarodzicy została zbudowana w 1030 roku. Do zespołu klasztornego przynależy 17 cerkwi i kaplic. Biblioteka klasztorna zawiera m.in. Ewangelię z VIII wieku napisaną na pergaminie i 31 egzemplarzy Ewangelii z XII-XIV wieku także na pergaminie, około 2 tysiące rękopisów datowanych na XI-XIV wiek oraz wiele dokumentów i ponad 20 tysięcy drukowanych ksiąg. Większość z nich jest napisana w językach: gruzińskim, greckim, hebrajskim i łacińskim. Ponadto znajdują się tu ikony z pierwszego tysiąclecia, szaty liturgiczne wyszywane srebrem i perłami.

Spoglądając na prawosławny Ogród Maryi Świętej Góry Athos, możemy zadać pytanie. Co kryje się za tym bogactwem materialnym zachowanych zabytków historii? Niewątpliwie pragnienie żywego obcowania człowieka z Bogiem, przejawiające się przede wszystkim w kulcie, w liturgii, w duchowości prawosławnego monastycyzmu. Stan oczyszczenia i świętości duszy przeżywającej przebóstwienie, musiał nasunąć myśl o maksymalnym stanie takiego przebóstwienia i obdarzenia łaską – to właśnie maryjny prototyp, wzorzec. Obraz Niewiasty najbliższej Chrystusowi, którą Kościół zachował w pobożnej pamięci jako Jego Matkę, bardzo odpowiadał stanowi duszy, która dąży do stanu uświęcenia i osiągnięcia stanu przebóstwienia. Maryja jest jak otwarte niebo, stan najwyższego szczęścia i najwyższej czystości, gdyż Bóg oczyścił Jej duszę ze wszystkich ułomności. Oparcie na doświadczeniu starożytnych ascetów, mnichów, wskazujące na praktyczną drogę zjednoczenia z Bogiem i do niego doprowadzającej, realizuje się przez misterium eucharystyczne i cześć oddawaną ikonom. Tradycja ta osiąga dojrzałość w pełni okresu patrystycznego w syntezie doświadczenia wiary św. Jana Damasceńskiego, do postawienia artystycznego wyobrażenia na równi ze słowem jako wiernego wyrazu Tradycji. Myśl tę wyjaśnia rosyjski teolog Leonid Uspienski: „Dlatego ikona gra w Kościele tę samą rolę co Pismo, ma to samo znaczenie liturgiczne, dogmatyczne i wychowawcze”. Prawosławna postawa mariologiczna w oparciu o dar łaski, w której miłość Boża hojnie Ją wyposażyła, opiera się na przeżyciu najwyższej czystości, jaką osiąga człowiek w osobie Maryi przez przebóstwienie i zjednoczenie z Bogiem. Przez te dwa środki, które się wzajemnie uzupełniają, to znaczy przez czytanie i przez widzialny obraz, „otrzymujemy poznanie tej samej rzeczy” – stwierdzili ojcowie VII Soboru Powszechnego. Mnisi prawosławnego monastycyzmu w swoim duchowym wysiłku łączą zwycięstwo Zmartwychwstałego i kult Bogarodzicy w świętych ikonach, jako nierozłączne elementy mistycznego doświadczenia i prawosławnej mariologii w syntezie duchowości prowadzącej ich do „raju przywróconemu ludzkości”. Podsumowaniem niech pozostanie tekst liturgiczny: „O, pełna łaski, jak Ciebie nazywać? Niebem, albowiem zajaśniałaś nam słońcem sprawiedliwości. Rajem, albowiem rozkwieciłaś nam kwiat nieśmiertelności. Panną, gdyż pozostałaś nieskalana. Najczystszą Matką, albowiem porodziłaś jako Syna naszego Boga, do którego też módl się o zbawienie dusz naszych”.

o. Bazyli Mosionek OCD