W czasie pożaru Kcyni w r. 1775 ogień strawił również drewniane zabudowania klasztorne Karmelitów. Zakonnicy, aby znaleźć środki na jego odbudowę – ogłosili zbiórkę datków na ten cel. Jak podaje legenda „pewna uboga dziewczyna, nie mogąc ofiarować pieniędzy – podarowała to, co miała najcenniejsze – swoje przepiękne długie włosy, które ścięła i zawiesiła na krucyfiksie, nałożywszy na cierniową koronę Pana Jezusa. Włosy niespodziewanie zaczęły rosnąć. Aby zobaczyć, ów cud – do klasztoru zaczęli przybywać liczni pielgrzymi. Z ich hojnych ofiar możliwe stało się szybkie ukończenie budowy. Włosy jednak przestały odrastać, o co obwiniano chciwego organistę, który rzekomo potajemnie je podcinał i sprzedawał z zyskiem, jako lekarstwo”. Tak narodziło się sanktuarium Pana Jezusa Kcyńskiego.

Kcynia

Kcynia – to miasto posiadające prawie 50 000 mieszkańców, położone w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie nakielskim, w północnej części Pojezierza Gnieźnieńskiego, na wysokim wzgórzu morenowym – o dziwnej etymologii. Nazwa “Kcynia” posiada charakter dość tajemniczy i nigdy nie została w pełni wyjaśniona. Stanisława Rospond pisze, że jest to unikatowa nazwa o zagadkowej podstawie – Kc wraz z archaicznym przyrostkiem –ynia (jak Gdynia, Lutynia). Rospond stwierdza też, że podstawa Kc może być związana ze staropolskim wyrazem kca oznaczającym to samo, co kuca, czyli szopa z desek. W tym wypadku powstanie nazwy łączyłoby się z istnieniem grodu drewnianego, względnie osady zbudowanej z drewna. Ten sam autor wspomina też, że usiłowano, ale nie przekonywająco – łączyć nazwę miasta ze staropolskim wyrazem “kścieć”, “kwcieć”, czyli kwitnąć. Legendy miejscowe łączą powstanie nazwy z wyłowieniem kotwicy, którą rzekomo miano odnaleźć w wodach Kcynki, czy też na bagnistych terenach, położonych na północ od dzisiejszego miasta. Już w XI w. istniał tu kościół św. Idziego. Osada założona przez rycerzy Jana i Rynera (Reinera) otrzymała prawa miejskie z rąk księcia Bolesława Pobożnego w r. 1262. W XIII w. istniało tu najstarsze w Wielkopolsce Bractwo Kurkowe. Kolejni królowie polscy zatwierdzali przywileje miejskie. W XV w. to jedno z nielicznych miast mających zamek i mury obronne. W r. 1656 pod Kcynią w bitwie ze Szwedami starł się Stefan Czarniecki. 29 stycznia 1770 wojska rosyjskie rozbiły tu pułki konfederatów barskich, a miasto dostało się pod panowanie pruskie.

Karmel

W centrum miasta, na samym wierzchołku wzgórza morenowego (136 m n.p.m.) dominującego nad całą okolicą wznosi się świątynia pokarmelicka p.w. Wniebowzięcia NMP. W XVI w. stanął na tym miejscu drewniany kościółek, do którego za zezwoleniem abpa gnieźnieńskiego Wojciecha Baranowskiego, mieszczanie kcyńscy wprowadzili 27 lipca 1612 r. Karmelitów. Wnet przy kościele powstał klasztor, który w 1775 r. wraz z całym niemal miastem uległ pożodze. W 1787 r. zakonnicy wybudowali nowy (istniejący do dziś) klasztor i kościół z dwiema okazałymi wieżami oraz krużgankami z Kalwarią. Osobliwością świątyni jest umieszczony w polu środkowym ołtarza głównego – późnogotycki krucyfiks z I połowy XVI w. zwany Cudownym Ukrzyżowanym Jezusem Kcyńskim. Dzierżawca starostwa kcyńskiego, pan Chodowski – pobudzony cudem na własne oczy oglądanym ufundował tenże ołtarz, w którym do dziś odbiera cześć krucyfiks ze Zbawicielem. O licznych cudach i wciąż żywym kulcie świadczą wota umieszczone przy ołtarzu i śpiewana po dziś dzień „Pieśń o Kcyńskim Panu Jezusie Ukrzyżowanym”. W nawach bocznych znajdują się dwa ołtarze: jeden poświęcony MB Szkaplerznej, a drugi św. Józefowi. Nad nimi empory stanowiące balkony, które łączą się z chórem. Rozbudowane organy dopełniają piękna świątyni. Uwagę zwraca również stara, drewniana ambona w kształcie łodzi. Pośród wielu motywów zdobniczych dostrzec można na łuku sklepienia dwa herby – pierwszy z trzema liliami na niebieskim tle (to herb Kapituły Prymasowskiej w Gnieźnie), a drugi ze stylizowaną Górą Karmel i trzema gwiazdami (to herb Zakonu Karmelitów). Przez 223 lata posługiwali Karmelici w Kcyni, gdyż w r. 1835 z rozkazu rządu pruskiego musieli opuścić miasto. Świątynię przekazano pod opiekę diecezji.

Kalwaria

Jest to budowla uważana za unikalną w skali europejskiej pośród innych zabytków sakralnych tego typu. Wybudowaną ją bowiem, jako obszerny i wspaniały krużganek (w kształcie litery L – o dł. ponad 70 m) połączony z kościołem, ozdobiony trzema narożnymi wieżyczkami. Jego wewnętrzne ściany zdobią malowidła przedstawiające sceny Drogi Krzyżowej. Polichromia została wykonana w stylu klasycystycznym na początku XIX w., prawdopodobnie przez Antoniego Smuglewicza. Krużganek składa się z dwóch długich skrzydeł od wschodu i południa oraz krótkich ramion łączących zespół klasztorny od zachodu z wieżą kościoła i od północnego wschodu z sienią przy prezbiterium.  W trzech narożnikach usytuowano kwadratowe kaplice. W arkadach na ścianach znajdują się stacje Drogi Krzyżowej, a na sklepieniach przęseł umieszczono malowidła o tematyce biblijnej.

„Pieśń o Kcyńskim Jezusie Ukrzyżowanym”  (fragment)

Ukrzyżowany świata Zbawicielu,
Cudami w Kcyńskim słynący Karmelu.
Do Ciebie w krzyżach i nędzy wołamy,
Niech je cierpliwie z rąk Twych odbieramy.

Zasłużyliśmy krzyżyków niemało,
Krzyżując znowu Twoje święte Ciało.
Ale już z grzechem pożegnać się chcemy,
Toć z krzyża odpust z łotrem usłyszymy.

Dlategoś cierpiał Jezu ukochany,
I krew wytoczył prze głębokie rany,
Żebyś nas obmył z grzechowego brudu
I nie potępiał odkupionego ludu.

Toż i mamy nadzieję przy Kcyni,
Że Twoja dobroć tego nie uczyni,
Abyś miał gubić tych, dla których Twoje
Płynęły z Ciała przenajświętsze zdroje. (…)

Dziś zaś o Jezu widzisz łzy i rany,
Co serca nasze do głębi przebodły.
Za obojętnych braci Cię błagamy,
I za upadłych!  Usłysz nasze modły. Amen.

o. Paweł Ferko OCD