Lista światowego dziedzictwa UNESCO przy ONZ dotyczy obiektów objętych szczególną ochroną międzynarodową, ze względu na ich unikatową wartość kulturową, czy też przyrodniczą dla ludzkości. Na tej wyjątkowej liście znalazł się od 2013 r. dawny zespół klasztorno-kościelny karmelitów bosych w Porto w Portugalii (obecnie zajmowany przez Gwardię Narodową). Jest to prawdziwa perełka architektoniczna i zdobnicza portugalskiego baroku z domieszką rokoko. Oryginalna budowla – składająca się z dwóch kościołów złączonych ze sobą jedną ścianą – poświęcona w jednym i drugim przypadku Matce Bożej z Góry Karmel, historią swą sięga początków XVII w.

Kościół Karmelitów Bosych

Pierwsza fundacja klasztoru karmelitów bosych w Portugalii miała miejsce w 1581 r. (w rok po powstaniu unii personalnej Portugalii z Hiszpanią). Był to klasztor w Lizbonie. W następnych latach powstały w Cascais, Evora, Alter do Chao, Figueiro dos Vinhos, Coimbra, Aveiro, Viana do Castelo, Bucacao i Porto. Usamodzielniona w 1772 r. Prowincja Portugalska w największym rozkwicie posiadała: 20 klasztorów w Portugalii, 3 w Brazylii i 1 w Angoli (dawna kolonia portugalska). Zgoda króla na fundację w Porto datuje się na rok 1616, kamień węgielny pod klasztor położony zostaje w 1619 r., a budowa kościoła ukończona zostaje w 1628 r. Prace nad wystrojem wnętrza trwają do 1650 r. Fasada trójdzielna (i w pionie i poziomie) z trzema niszami nad wejściami: nad głównym portalem z figurą MB z Góry Karmel, po lewej stronie z figurą św. Józefa a po prawej ze św. Teresą od Jezusa. Ponad nimi duże okna witrażowe z postaciami świętych Karmelu oraz kamienny herb Zakonu. Z lewej strony kościoła wieża-dzwonnica z kopułą pokrytą biało-niebieskimi płytkami (charakterystycznymi dla dekoracji w Portugalii). Wnętrze w stylu „surowego baroku” z ołtarzem głównym poświęconym Matce Bożej Szkaplerznej i sześcioma kaplicami (dwie na przedłużeniu naw bocznych i cztery w nawach bocznych). Są to ciekawe i oryginalne piętrowe nastawy ołtarzowe schodkowe, pozłacane (m. in. ku czci MB Bolesnej, św. Teresy od Jezusa, św. Jana od Krzyża, św. Józefa).

Kościół Świeckiego Zakonu Karmelitów Bosych

Obecny Świecki Zakon, to dawny III zakon (tzw. tercjarzy) karmelitów bosych – którego początki sięgają XV w. W roku 1706 otrzymują podręcznik z Regułą, ceremoniarzem i dyrektorium na podstawie, którego w 1883 r. ostatecznie zostanie opracowana i zatwierdzona Reguła ich życia i posługi. Istniejąca od 1736 r. wspólnota tercjarska przy klasztorze w Porto, w 1751 r. otrzymuje od Zakonu ziemię przy kościele karmelitów bosych, a w roku 1756 zostaje położony kamień pod budowę nowej świątyni. Ukończoną w 1768 r. budowlę zaprojektował Jose Figueiredo Seixas. I tak stoją przylegające do siebie dwa kościoły. Jeden, starszy w stylu barokowym i drugi, nowszy w stylu rokoko – obydwa poświęcone MB z Góry Karmel. Uwagę przykuwa już pięknie zdobiona fasada, również trójdzielna jak u sąsiedniej świątyni, lecz nieco wyższa. Przy portalu drzwi wejściowych w niszach postaci dwóch proroków Starego Testamentu Eliasza i Elizeusza, związanych z historią zakonu karmelitańskiego. Nad wejściem w dużej przeszklonej wnęce figury stojącej św. Anny z małą Maryją czytającą Księgę Pisma (sprowadzona w 1770 r. z Włoch). Na samym szczycie fasady krzyż pośrodku i rzeźby czterech Ewangelistów stojących po dwóch z każdej strony. Tym, co przydaje największego splendoru świątyni, to piękne rokokowe zdobienia wewnątrz kościoła i oryginalne XX-wieczne malowidła na płytkach w biało-niebieskiej konwencji na zewnętrznej ścianie świątyni i dobudowanego w 1801 r. „szpitala” (przytułek dla ubogich i samotnych będących pod opieką zakonników i tercjarzy karmelitańskich). Wystrój wnętrza aż kipi złotem, bo niemal wszystko jest tu pozłacane: ołtarze, stiukowe roślinne motywy dekoracyjne, żyrandole i kinkiety. W centrum figura MB z Góry Karmel (na tronie) w otoczeniu św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża, a w bocznych kaplicach-ołtarzach przeważa tematyka pasyjna – Chrystus w Ogrójcu, Ecce Homo, Ukrzyżowanie, Grób Pański (projekt i wykonie: artysta Francisco Pereira Campanha). Ponad nawą balkoniki na przemian z malowidłami w ramkach oraz pięknie zdobiona ambona. Również sklepienia zdobne w malowidła o treści karmelitańskiej i biblijnej. Oryginalnością swoją przyciąga oczy wszystkich, olbrzymich rozmiarów rozbudowana scena figuralna (wkomponowana między okna), namalowana niebieskim kolorem na białych płytkach zewnętrznej ściany kościoła i szpitalika. Jest to dzieło dwóch artystów, Silvestre Silvestriniego (projekt) i Carlosa Blanco (wykonanie) z 1912 r. Przeważa tematyka szkaplerzna – w górnej części Matka Boża z Dzieciątkiem Jezus ofiarowują Szymonowi Stock szkaplerz, jako znak wielkiej łaski i opieki; a w dolnej karmelici nakładają szkaplerz ogromnej rzeszy wiernych, szukających pomocy pod „płaszczem Maryi”. Wokół ornamenty roślinne i napisy w języku łacińskim. Nad wejściem widnieje namalowany herb Zakonu. Na ścianie szpitalika dwie tarcze herbowe: jedna z postacią Maryi z Dzieciątkiem, a druga to herb Portugalii.

Niepowtarzalność architektury i przepiękne zdobnictwo zostały uznane za tak ważne dla całej ludzkości, że znalazły się na liście światowego dziedzictwa UNESCO (3 maja 2013 r.) Szkoda tylko, że nie jest już w rękach karmelitańskich.

o. Paweł Ferko OCD