Ikona Zwiastowania

Święto Zwiastowania Bogarodzicy jest momentem głoszenia i przypominania początku naszego zbawienia. Stanowi jedno z dwunastu nieruchomych świąt i obok tajemnicy Ukrzyżowania jest jednym z najczęściej podejmowanych tematów ikonograficznych.

Zwiastowania to pierwszy znak nadchodzącego zbawienia – szczególnej bliskości Boga, to fundament dalszej historii przymierza pomiędzy Bogiem a człowiekiem. Stąd przedstawienie tego wydarzenia wyraża niezwykłą radość płynąca z faktu zejścia Boga na ziemię i przyjęcia Go całym sercem, bez wahania przez Maryję.

Ikona w oparciu o przekaz ewangeliczny (głównie św. Łukasza) i tradycję apokryficzną przedstawia rozmowę archanioła Gabriela z Matką Boga. Ich wizerunki pojawiają się w pełnej postaci, a samo wydarzenie ma miejsce w Nazarecie, w domu Józefa. Obydwie osoby pozostają w przestrzeni ziemskiej jednak są prześwietlone Bożym światłem.

Kontemplując ikonę stajemy się świadkami dialogu odbywającego się w trójkącie: Bóg, człowiek i anioł. Powaga wydarzenia – przybrania ludzkiego ciała przez samego Boga – sprawia, że uczestniczą w nim wszyscy: świat Trójjedynego Boga, świat duchów niebieskich i świat człowieka. W ten sposób wcielenie staje się zwornikiem całej historii i wszelkiego stworzenia. To moment rodzenia się nowego życia. Stąd też data uroczystości Zwiastowania przypadająca na 25 marca związana jest z budzącą się wiosną i wydłużającym się dniem.

Przez wieki tradycja ikonograficzna wypracowała kilka wariantów ikony, w których jednak możemy dopatrzyć się wspólnych elementów. Zazwyczaj piszący ikony umieszczają Bogarodzicę po prawej stronie, w postawie stojącej na podnóżku lub siedzącej na tronie, który mimo całkiem zwyczajnego wyglądu, jak wszystko w ikonie, nabiera znaczenia symbolicznego. Nie jest to zatem zwykłe krzesło, ale tron chwały roziskrzony złocistymi promieniami Boskich mocy. Również podnóżek utkany jest z wielu świetlnych odbić, co jeszcze w sposób bardziej dobitny uwydatnia królewską godność Bogarodzicy, zaświadczoną już przez czerwone buty i poduszkę umieszczona na tronie.

Matka Boga z pochyloną głową, w pokorze, z nutką zaniepokojenia przyjmuje treść zwiastowania. Przeważnie w lewej dłoni trzyma kłębek purpury, której koniec spoczywa w prawej ręce: Jej palce snują purpurową nitkę z motka przędzy. Zwiastowanie Archanioła jakby przerywa Jej pracę związaną z tkaniem. Tradycja głosi, iż Bogarodzica w momencie spotkania z Gabrielem wykonywała, na zlecenie kapłanów świątyni jerozolimskiej, szkarłatną zasłonę do Świętego Przybytku. W Zwiastowaniu zaczyna się tkanie purpury ciała Chrystusa – w tym momencie rodzi się Jego człowieczeństwo: przędza snuta rękami Dziewicy symbolizuje Jej gotowość do obleczenia Boga purpurą własnego ciała. W ten sposób zupełnie zmienia się rola Maryi – to już koniec tkania zasłony oddzielającą Boga od człowieka, ale tkanie ludzkiego ciała dla Boga, aby Go maksymalnie zbliżyć do człowieka. Dlatego Maryja lewą dłonią odkłada niejako kłębek i dotychczasową pracę i prawą dłonią wskazuje na wizerunek Jezusa – nowy rodzaj dzieła tkania.

Matka Chrystusa odziana jest w ciemnogranatową tunikę nawiązującą do ciemnej przestrzeni groty Bożego Narodzenia, Ukrzyżowania i Zstąpienia do piekieł. To symbol oczekiwania, które rozświetlone jest światłością Boga: Maryja niczym grota staje się miejscem spoczynku Boga – Jego świątynią. Wierzchnia szata w kolorze purpury symbolizuje sferę ludzką. Trzy gwiazdki nawiązują do prawdy wiary, że Maryja zachowała dziewictwo przed, w trakcie i po zwiastowaniu.

Jeden z wariantów ikony kładzie nacisk na pulpit z księgą Starego Testamentu, otwartą na tekście proroka Izajasza: Oto Dziewica pocznie i porodzi Syna, i nazwie go imieniem Emmanuel, to znaczy „Bóg z nami” (Iz 7, 14). Jest to bezpośrednie odwołanie do apokryfów, opowiadających, że w momencie przybycia anioła Maryja czytała proroctwa Izajasza.

Archanioł Gabriel w pełnej postaci zadaje się gwałtownie nacierać: niosąc coś radosnego, chce przekonać Maryję. Zwiastujący zbawienie odziany jest w zależności od ikony w białą (kolor światła poranka – rodzenie się życia) albę lub czerwoną dalmatykę. W lewej dłoni trzyma specjalną laskę (symbol autorytetu i władzy), a rzadziej krzyż (mówiący o przeznaczeniu Tego, którego poczęcie zwiastuje), a prawą unosi w geście powitania i pozdrowienia. Palce wzniesionej dłoni (znajdującej się w centrum ikony) układają się w znak błogosławieństwa i symbolizują dwie natury Chrystusa oraz Trójcę, a sama dłoń skierowana na Maryję pokazuje, że to wszystko właśnie w Niej się dokonuje. Na niektórych ikonach jedno ze skrzydeł archanioła ukryte jest za plecami, podczas gdy drugie unosi się w geście radosnego powitania. Niezwykłość posłannictwa Gabriela jest podkreślana przez dynamiczny ruch, który sprawia, że posłaniec ledwie muska stopą ziemię. Złote, uporządkowane włosy i pełne piękna oblicze symbolizują jego boskość.

Nieodłącznym elementem Zwiastowania w ikonografii jest widoczny u góry, ciemny półokrąg, symbol nieba, z wychodzącym stamtąd promieniem światła, nawiązującym do zstępującego na Bogarodzicę Ducha Świętego. Promień mocy Bożej, zazwyczaj rozdziela się na trzy mniejsze (oznaczające współdziałanie Trójcy Świętej podczas Wcielenia) i zawsze skierowany jest ku głowie Bogarodzicy.

Na drugim planie ikony Zwiastowania przedstawiane są różne budowle, połączone ze sobą spoczywającą na nich czerwoną chustą. Symbolizuje ona, że wydarzenie Zwiastowania miało miejsce we wnętrzu i dokonało nowego przymierza pomiędzy Bogiem a człowiekiem. Złote tło ikony to sfera Boga, w której zostało zanurzone całe wydarzenie.

Na koniec warto dostrzec jeszcze tzw. linię spojrzeń, czyli kierowanego wzroku i Bożego działania: linia biegnie od Boga od Gabriela, potem od Bożego posłańca do Maryi i w końcu od Matki Chrystusa do wpatrującego się w ikonę. A zatem Zwiastowanie dociera do wszystkich i w duchu logiki spojrzeń, by zamknąć ich wymianę, kieruje mój wzrok na Boga.

Zwiastowanie było dla Maryi konieczną próbą, której została poddana, jako przedstawicielka całej ludzkości. W tym momencie, jeżeli można tak się wyrazić, zbawienie rodzaju ludzkiego zawisło od zgody Matki Bożej na przyjęcie Boskiej woli objawionej przez archanioła. Tutaj, do Zwiastowania, doprowadziła nas złocista nić snująca się poprzez wszystkie starotestamentowe proroctwa i obietnice.

Bibliografia użyta w opracowaniu: