Ikona Zaśnięcia Matki Bożej

Zaśnięcie Bogarodzicy jest ostatnim w roku liturgicznym świętem z liczby dwunastu głównych świąt Kościoła prawosławnego. Chrześcijański Zachód mówi o Wniebowzięciu Matki Bożej, Wschód zaś o jej Zaśnięciu. W obydwu wypadkach chodzi o tę samą prawdę wiary: Maryja, będąc bez grzechu (Niepokalana), nie doświadczyła śmierci (jednego ze skutków grzechu) tak, jak doświadczają jej wszyscy ludzie. Jej śmierć była raczej przejściem, rodzajem zaśnięcia i wejścia duszą i ciałem w sferę Boga. Nawet jeżeli dawne teksty mówią, że Maryja najpierw zasnęła, a potem została wzięta do Nieba, to później Wschód skupi się bardziej na pierwszym, a Zachód na drugim z owych wydarzeń. Około V wieku pojawił się zwyczaj świętowania Zaśnięcia NMP w dniu 15 sierpnia.

Ze względu na brak konkretnych wzmianek dotyczących losu Maryi po Zmartwychwstaniu Jezusa, jednym z ważniejszych dla ikonografii tekstów jest tzw. Mowa o Zaśnięciu Świętej Matki Boga, świętego Jana Teologa – dokument przypisywany Janowi Ewangeliście, lecz powstały w drugiej połowie VI wieku. Według tego tekstu żyjącej w Jerozolimie Maryi archanioł Gabriel przyniósł wieść o zbliżającej się śmierci. Zapragnęła Ona przed jej nadejściem pożegnać się z apostołami, którzy powiadomieni przez aniołów o tym pragnieniu, szybko przylecieli do niej na obłokach ze wszystkich stron świata. Na koniec przybył na ognistym Cherubinie także sam Chrystus. W tym momencie scenę zalał niezwykły blask; Maryja jakby zapadła w sen, a Chrystus zabrał jej niepokalaną duszę i wstąpił z nią do nieba. Apostołowie przenosili jej ciało do grobu Getsemani, a najwyższy kapłan świątyni, Jechoniasz, przejęty nienawiścią, starał się temu przeszkodzić – dotknął noszy rękami i wtedy anioł odciął je mieczem, następnie już po nawróceniu Piotr cudownie go uzdrowił. Apostoł Tomasz przybył z Indii z opóźnieniem i gdy otworzono dla niego grobowiec Maryi, nie było już w nim ciała – zostało zabrane do nieba. Tomasz upraszał o jakiś znak, który pomógłby zrozumieć, cóż to wszystko znaczy. W odpowiedzi został mu zrzucony z nieba pas Matki Jezusa. Elementy tej oto legendarnej opowieści znalazły swoje artystyczne rozwinięcie w ikonie Zaśnięcia.

Całość kompozycji omawianej ikony opiera się na dwóch osiach: poziomej i pionowej. Oś pozioma wyznacza miejsce ułożenia ciała Maryi na wysokim łożu; Jej głowa zwykle wsparta jest o poduszkę, a dłonie złożone na piersi. Przy tym leży Ona w pozycji raczej osoby śpiącej, niż zmarłej. Na ikonie dominują pochmurne, ciemne tony. Ale z łoża Matki Bożej bije blask, co przekonuje o jasnym i radosnym przyjęciu przez nią zaśnięcia. Po obu jej stronach, u stóp i u głowy, symetrycznie rozmieszczone są postacie dwunastu pogrążonych w żałobie apostołów (przy czym spośród dwunastu nie ma Tomasza; wśród nich jest za to apostoł Paweł. Żal apostołów jest poruszający: jeszcze nie rozumieją oni ogromu tego, co się dzieje – triumfu nieśmiertelności nad końcem ziemskiego bytu Matki Bożej. Często spośród nich można odróżnić Piotra, który lewą ręką ociera łzy smutku, a prawą okadza ciało Maryi. Naprzeciw niego stoi Paweł, który jakby starał się go pocieszać. Nad głową Maryi, łysiejący i długobrody Jan Teolog (Ewangelista) pochyla swą głowę do ramienia Bogarodzicy w geście podobnym do tego, jaki czyni w trakcie Ostatniej Wieczerzy wobec Jezusa. On jako pierwszy dotarł do domu Matki. Za apostołami, po prawej i po lewej stronie, stoją dwaj biskupi – najprawdopodobniej to Dionizy Areopagita i Tymoteusz. Na niektórych ikonach nie ma apostołów, tylko ci dwaj biskupi. Wtedy jeszcze wyraźniej widać, że biskupie aureole wraz z aureolą Chrystusa tworzą trójkąt – unaoczniając, że Zaśnięcie Maryi odbywa się w Kościele – duchowej świątyni, w której aktywnie działa Zbawiciel. W innych wariantach ikony na tle przestrzeni, w której spoczywa Maryja, widać postać mężczyzny, któremu anioł mieczem odcina dłonie – to nawiązanie do legendy o kapłanie Jechoniaszu. W oknach lub za postaciami apostołów – płaczą niewiasty, które wyobrażają wiernych Jerozolimy. W centrum sceny rozgrywającej się w dolnej części ikony często umieszczony jest lichtarz z palącą się świecą – nawiązuje ona do liturgii sprawowanej za zmarłych lub do zapalania jej przy konających; jest to także symbol wiary w Zmartwychwstanie (Marana tha Ap 22,20). Wszystko odbywa się w budynku kościoła, który jednocześnie jest przestrzenią wiary, gdzie śmierci towarzyszy światło nadziei w Zmartwychwstanie.

Na osi pionowej, nad ciałem Maryi, stoi Uwielbiony Chrystus odziany w czerwono – lub żółto – złote szaty, otoczony nimbem. Figura Zbawiciela jest bardzo wyprostowana. To potwierdza przeciwstawienie się i zwycięstwo nieśmiertelności w Królestwie Niebieskim nad śmiercią i końcem życia ziemskiego. Wszystko wokół raczej w kolorach brązu i ochry. Pomimo maryjnego charakteru wydarzenia przedstawianego na ikonach Zaśnięcia, jego centralną postacią nie jest Matka Boża, lecz Chrystus. Początkowo Chrystus nie był obecny na ikonach Zaśnięcia – pojawił się na nich dopiero w XII w. Postać Syna Matki zawiera się w trójkącie tworzonym przez biskupów, co oznacza, że wszelkie objawienie i działanie Chrystusa odbywa się w Kościele. Nad Jego głową zazwyczaj namalowany jest ognisty, sześcioskrzydły Cherubin (Mądrość Boża – obecność mocy niebieskich, towarzyszących Zbawicielowi). W wewnętrznym kręgu znajdują się (zwykle czterej) aniołowie, często trzymający w dłoniach gromnice. Michał i Gabriel towarzyszą Jego przybyciu. Chrystus z pełnym czułości oddaniem trzyma w dłoniach małą, odzianą w biel postać (blask i chwała) – duszę Maryi, którą jej Syn za chwilę uniesie do nieba. Ikona wdzięcznie ukazuje zamianę ról: w dzieciństwie Maryja nosiła Jezusa na rękach, teraz On trzyma i otacza czułością duszę swej Matki. Matka dała Synowi życie ziemskie, Syn daje Matce życie wieczne – chwałę. Chrystus zabiera duszę Maryi, przekazuje ją archaniołowi Michałowi, a ten w towarzystwie archanioła Gabriela z ciałem i duszą zanosi Ją do raju pod drzewo życia. Na niektórych ikonach przestrzeń otaczająca Jezusa wypełniona jest zarysami postaci anielskich, które uczestniczą w tym wydarzeniu. Na innych jeszcze przedstawieniach w górnej części kompozycji widać dwunastu apostołów, przybywających na obłokach w asyście aniołów do Jerozolimy, oraz zasiadającą w górze Maryję, zrzucającą Tomaszowi swój pas. Dolna część ikony jest przestrzenią wiary i śmierci, a część górna symbolizuje Życie, Zmartwychwstanie i przemienienie ludzkiej natury.

Górujące na ikonie dwa budynki są symbolem miasta Dawidowego, gdzie wypełniło się Prawo i przepowiednie proroków i gdzie dokonało się Zbawienie. Budowle te to świątynia jerozolimska i dom Maryi. Apokryfy mówią o ogrodzie Getsemani jako miejscu spotkania Matki Chrystusa z apostołami; tam także znajdował się dom Maryi. To miejsce szczególnie umiłowane przez Chrystusa, gdzie ukazało się jego doskonałe człowieczeństwo i gdzie uczy On jak mamy oddawać woli Ojca naszą wolę. Pomiędzy budynkami, równolegle pochylone obłoki zawierają, niczym w muszli, poszczególne postacie apostołów, niesionych przez aniołów.

Geometrycznie to przedstawienie ikonograficzne można podzielić na dwie części (dwa czworoboki): górny prostokąt – sfera Boża – nowe stworzenie i dolny prostokąt – sfera ludzka. Na ikonie możemy dopatrzyć się elipsy zawierającej postać Chrystusa i posiadającej dwa ogniska (Maryja na ziemi, Maryja w niebie); Jej Zaśnięcie – Wniebowzięcie, czyli Zmartwychwstanie w ciele jako pierwszej ze zbawionych, powinno zainteresować wszystkich: tak świat nadprzyrodzony, jak i ziemski. Wewnątrz górnego prostokąta można wpisać odwrócony trójkąt, symbol zstąpienia Chrystusa pragnącego wprowadzić swoją Matki do Wieczności. Wierzchołek trójkąta dotyka łona Matki, z którego narodził się Chrystus. I jeszcze jeden szczegół – ciekawe jest że, pomimo swojej ziemskiej działalności, Kościół (biskupi) znajduje się po stronie nadprzyrodzonej, co podkreślają, że karmi on swoich wiernych nadzieją zmartwychwstania. Dotyka Zmartwychwstania, nim żyje i o nim świadczy.

Na ikonie widać ewidentnie podwójny ruch od góry do dołu i od dołu do góry. Pierwszy z nich zawiera postacie apostołów i niosących ich aniołów skierowane ku Chrystusowi i Jego Matce; drugi od spoczywającego ciał Matki Chrystusa, poprzez Chrystusa prowadzi do okręgu podtrzymywanego przez aniołów, w którym znajduje się Maryja. Dwie postacie centralne – Chrystus i Maryja – tworzą dwie podstawowe linie ikony: pionową i poziomą. Pionowa naznacza dokładne centrum ikony i wskazuje na dobroć i przyjaźń Boga wobec człowieka. Ta pionowa linia bowiem chce spotkać się i przeciąć z linią poziomą. Linia pozioma znajduje się nieprzypadkowo w dolnej części ikony (sfera ludzka). Jej wyznacznikiem jest ciało Maryi, a szerzej – ludzkość, urodzajną ziemię gotową na przyjęcie ziarna Słowa Bożego. Spotkanie się dwóch linii to życie, odkupienie całego stworzenia, które rozpoczęło się w łonie Maryi i objęło cały świat. Ikona zatem jest obrazem niemocy człowieka (śmierć) i potrzebą spotkania się z Bogiem, dawcą życia, aby stać się jak sam Bóg. W ten sposób jest ona głosem na pustyni zwiastującym spotkanie Boga z człowiekiem.

Na ikonie Zaśnięcie Matki Bożej przedstawione są dwie różne przestrzenie. Z tych dwóch przestrzeni jedna jest realna i należą do niej – łoże Maryi, apostołowie, biskupi, pozostałe postacie i tło architektoniczne, druga zaś – nadprzyrodzona – z Chrystusem. Te dwie przestrzenie związane są przez działanie mistyczne – wzięcie duszy Maryi. Przestrzeń mistyczna pozostaje niewidzialna dla tych, którzy otoczyli łoże Maryi. Syn Boży, którego urodziła Dziewica, przyjął ludzką naturę, zjawił się w świecie ziemskim i mieszkał w zwykłej ziemskiej przestrzeni. Po śmierci krzyżowej zmartwychwstał, i ukazał się w innej przestrzeni – „nie z tego świata”, oznaczanej na ikonach mandorlą – aureolą, wypełnioną siłami niebieskimi –”niewidzialnymi” aniołami.

Ikona Zaśnięcia Matki Bożej zwiastuje Dobrą Nowinę o zwycięstwie Chrystusa nad śmiercią a w konsekwencji także o naszym zwycięstwie; rodzi nadzieję otrzymania po śmierci niezniszczalnego ciała, które będzie uczestniczyło wraz z duszą w chwale. Chrystus bowiem zbawił i odkupił całego człowieka i przyniósł nadzieję, że przy zmartwychwstaniu cały człowiek będzie uczestniczył w chwale, tak jak Maryja, która z ciałem i duszą została wzięta do nieba. Ikona Zaśnięcia to wyraźna teologia ludzkiego ciała, która podkreśla jego godność. Wschód ukazuje śmierć jako zaśnięcie i odbiera jej wymiar dramatu. Było w zwyczaju przynosić do domu umierającego ikonę Zaśnięcie Matki Bożej. Obraz ten pocieszał i uspokajał: na ikonie potwierdza się nieśmiertelność duszy i życie wieczne.

Chrystus zbawił ciebie w całości, w ciele i duszy, i w całości chce cię przyjąć do swojej chwały!

Teraz Twoja kolej, napełniony nadzieją podróżuj w serce Wiecznej Miłości, weź udział w rozmowie Trzech w Ich miłości do ludzi. Patrz kolejno na Ojca, Syna i Ducha, którzy każdy na swój sposób zapraszają Cię do Swej Wspólnoty. Trójjedyny Bóg od początku również dla Ciebie przygotował miejsce pośród Siebie!!!

Bibliografia użyta w opracowaniu: