Ikona ta jest oryginalnym i unikalnym dziełem karmelitanek bosych z klasztoru rytu bizantyjskiego Harissa w Libanie. Obecnie znajduje się ona w klasztorze karmelitów bosych w Desierto de las Palmas w Hiszpanii. Jak wszystkie ikony była owocem modlitwy i kontemplacji. Została wykonana zgodnie z wymogami klasycznej ikonografii, lecz nie jest pierwszą próbą wyobrażenia Dziewicy Karmelu według kanonów ikonograficznych chrześcijańskiego Wschodu. Stare kroniki pielgrzymów do Ziemi Świętej przekazują nam wiadomości o istnieniu w pierwszych dziesięcioleciach XIII wieku na wzgórzach Karmelu, pięknej kaplicy dedykowanej Dziewicy. Kaplica znajdowała się w centrum klasztoru zbudowanego przy źródle Eliasza, przez karmelitańskich eremitów. Nazywali oni siebie Braćmi Błogosławionej Dziewicy Maryi z Góry Karmel. Z wielkim prawdopodobieństwem w owej kaplicy, której ruiny zachowały się do naszych czasów, na miejscu centralnym znajdowało się wyobrażenie naszej Pani. Chodziło prawdopodobnie o ikonę Matki Bożej w stylu wschodnim. Innymi świadkami ikonograficznego przedstawiania Dziewicy i Matki Boga w zakonie karmelitańskim są: (1) Ikona typu Kyriotissa z końca XIII lub początku XIV wieku przechowywana w muzeum Makariosa I w Nikozji. W ikonie tej, Dziewicę odzianą w biały płaszcz, z Jezusem siedzącym na jej kolanach niby na tronie, otaczają modlący się karmelici. (2) Bardzo stare ikony czczone przez karmelitów na Zachodzie, jak ikona Bruna de Napoles lub ikona Dziewiczej Matki Boga we florenckim karmelu.

Ikona Dziewicy Kontemplacji, którą przedstawiamy wzoruje się na dwóch nurtach ikonograficznych. Pierwszy jest nurtem ikon klasycznych. Reprezentuje go między innymi ikona Wielkiej Orantki Jarosławskiej z medalionem Dzieciątka Jezus na piersi. Przykładem drugiego nurtu są ikony (spotkać je można na górze Athos), na których Dziewica odziana jest w habit zakonny zamiast stroju klasycznego czyli cesarskiego Basilissa, z tuniką i płaszczem. Ikony tego typu wyrażały pragnienie przedstawienia Dziewicy w łączności z życiem mnichów. Poza tym w naszej ikonie obecna jest swego rodzaju adaptacja inspiracji właściwej ikonie Dziewicy Orantki Pokrowa oraz elementy starej biblijnej tradycji karmelitańskiej, która w obłoku widzianym przez proroka Eliasza z Góry Karmel (l Krl 19,45-46) dostrzegała tajemnicę Niepokalanej Dziewicy.

Język i przesłanie kolorów

Cała ikona jest wpisana w szerokie i lśniące złotem tło które ma symbolizować niestworzone światło tajemnicy Boga. Źródłem tego światła jest z wysoka Wschodzące Słońce – Dziecię Jezus, Bóg z nami. Dziewica Maryja natomiast, jako odblask tego niestworzonego światła wpisuje się w Jego tajemnicę.

Kolor biały jako znak nieśmiertelności, wyróżnia się w sposób osobliwy w ikonie. Podobnie bowiem jak w ikonach przedstawiających wniebowzięcie Dziewicy, tak w naszej ikonie odziana jest w biel. Przywodzi to na pamięć białą szatę Chrystusa podczas przemienienia na górze oraz biały płaszcz karmelitański.

Srebrzone i złocone fałdy płaszcza Dziewicy, zrealizowane pociągnięciem pędzla zwanym “assist”, chcą zaznaczyć obecność odwiecznej tajemnicy, którą zgodnie z objaśnieniem św. Jana od Krzyża do dwunastej strofy Pieśni Duchowej, możemy kontemplować już tu na ziemi za pośrednictwem wiary – wyraża to kolor srebrny a następnie w niebie już bez zasłony wiary w jasnym widzeniu – wyraża to kolor złoty.

Matka Boga

Dziewica Maryja pojawia się w ikonie jako postać majestatyczna, pełna wdzięku i piękna. W Niej to, zgodnie z wyrażeniem patriarchy Atenagorasa spotyka się piękno ludzkie i Boskie. Jej imię – Matka Boga – wypisane po obu stronach aureoli inicjałami zaczerpniętymi z cyrylicy, skupia w sobie i wyraża misję i godność Maryi. Piękne oblicze Maryi właściwe wszystkim ikonom wschodnim, nie zamierza nam ofiarować naturalnego wyobrażenia lecz oblicze przemienione. I tak widzimy czoło szerokie, oczy czyste i rozświetlone, nos smukły, usta małe. Szyja jako znak siły wznosi się niby wieża z kości słoniowej. Natomiast cała głowa okryta szykownie płaszczem ma symbolizować tron mądrości. Gwiazda w kształcie krzyża, którą widzimy na Jej głowie wraz z dwiema innymi rozmieszczonymi na wysokości Jej klatki piersiowej są starodawnymi znakami, interpretowanymi jako symbole płodnego dziewictwa Maryi. Wysmukła postać Maryi jako wybranej przez Boga Niewiasty wspiera się na obłoku, który Ją zapowiadał już w Starym Testamencie jako tę, która ma dać deszcz łask w Chrystusie. Karmazynowo-złote buty wskazują na królewską godność Maryi. Jako królowa, na podobieństwo królowej Estery wstawiającej się za swym narodem przed królem Aswerusem, oręduje za swymi synami przed Synem Pierworodnym.

Karmelici wzywają Ją jako Matkę, Królowę i Ozdobę Karmelu. Lecz również nazywają Ją Siostrą, gdyż zgodnie ze starodawną interpretacją Reguły Karmelitańskiej, bracia Błogosławionej Dziewicy Maryi żyją Jej życiem, czyli uczestniczą w tym samym misterium poświęcenia się Bogu, rozważaniu słowa Bożego, żarliwego wstawiennictwa, wytrwałej pracy i współpracy dla zbawienia świata. Ikonograficznie zostało to wyrażone przez szatę Dziewicy, która na naszej ikonie jest habitem Karmelu. Brązowa tunika tego habitu wskazuje na surowość życia, a biały płaszcz to znak czystości i uczestnictwa w chwale Chrystusa Zmartwychwstałego za pośrednictwem i na sposób kontemplacji.

Jezus Chrystus w centrum ikony

Jezus, Chrystus Pan, Niestworzone Światło Ojca, Światło Radosne, jest Światłem ze Światłości jak wyznajemy w Credo. Nasza ikona wyraża to przez umieszczenie Jezusa w centrum ikony w złotym kręgu na tle białego płaszcza Dziewicy, którego miękkie fałdy ofiarują się Mu jako okrycie dla prawdziwego Boga i prawdziwego człowieka. W aureoli otaczającej Jego głowę i oblicze uwydatnia się krzyż, a trzy litery greckiego alfabetu wypisane na aureoli są skrótem wyrażenia: JESTEM KTÓRY JESTEM (Wj 3,14).

Wyrażenie to jest imieniem Boga w Starym Testamencie i imieniem Chrystusa w Nowym Testamencie. Podobnie, litery staro-cerkiewno słowiańskiego języka znajdujące się poza aureolą są skrótem imienia Jezusa: IC XC. Oblicze Chrystusa jest piękne i pełne czułości. Wskazuje tym na Jego miłość i łaskawość, które wyraziły się w tajemnicy Wcielenia. Boskość i człowieczeństwo Jezusa Chrystusa mają nam przypominać biało-czerwone szaty, w które jest odziany. Jego ramiona wychodzą ze złotego kręgu chwały; prawica wzniesiona jest w geście błogosławieństwa; w lewej trzyma biały zwój ze słowem Bożym.

Cechy charakterystyczne duchowej interpretacji

Majestatyczna postać Dziewicy Matki i Królowej Karmelu przywodzi na myśl przede wszystkim Jej Boskie macierzyństwo. Wpisana w tajemnicę Chrystusa jest Namiotem Słowa, jest mieszkaniem Boga między ludźmi. Jest Dziewicą kontemplacji ze swymi oczyma utkwionymi w tajemnicy, którą nosi w swym sercu. Ona żyje Chrystusem i dla Chrystusa. Żyjąc Nim i kontemplując Go przybliża nam jednocześnie Boga, którego uczłowieczyła, ofiarując Go nam jako Brata. Niby żywa kustodia ukazuje nam człowieczeństwo Chrystusa – tajemnicę tak ważną dla duchowości Karmelu. Unosząc swe ręce w geście uwielbienia wyśpiewuje Magnificat. Jej dłonie są otwarte i zarazem puste aby przyjmować dar Ducha Świętego wzywanego przez Kościół i dla Kościoła. Maryja Dziewica Modlitwy, Dziewica Kontemplacji – taką ją kontemplują i wzywają synowie Karmelu.

Symbole ikony przywołują na pamięć całą duchowość Karmelu wyrażoną w pismach św. Jana od Krzyża. Maryja jako Matka i Mistrzyni towarzyszy karmelitom w drodze ku Górze Doskonałości, którą jest sam Chrystus, jak mówi liturgiczna modlitwa w Święto Dziewicy Karmelu. Górę tę reprezentuje na ikonie strome wzniesienie zwieńczone krzyżem. Wznoszenie się na tę górę, cała asceza i mistyka dokonują się pod patronatem Pośredniczki Wszystkich Łask. Przez wstawiennictwo współpracownicy Ducha Świętego dokonują się wszelkie oczyszczenia nocy ciemnej. Noc czynna zmysłów i ducha zgodnie z doktryną Jana od Krzyża oznaczona jest przez małą jaskinię, u podnóża góry, w której zapuścił swe korzenie terebint. Jego zielone liście w kształcie serc przyjmują powiew wiatru Ducha Świętego. Drugą noc bardziej ciemną, w której realizują się bierne oczyszczenia zmysłów i ducha, wyobraża na ikonie grota, do której wejście znajduje się w sercu góry. Lśniąca złotem gwiazda mówi nam o tyglu miłości, w którym próbuje się duszę niczym złoto, doświadczeniami ciemnej nocy. Dokonują się te próby u stóp krzyża, aby dusza oczyszczona i przemieniona lśniła blaskiem paschalnej tajemnicy.

Typ Kościoła i chrześcijanina

Dziewica Maryja ukazana jest w tej ikonie również jako figura Kościoła i chrześcijanina. Jest figurą Kościoła jako Matka, Dziewica i Oblubienica. Kościół naśladując Dziewicę Maryję jest świątynią żywej obecności Chrystusa. Naśladując natomiast Matkę, Kościół ofiaruje ludziom. Chrystusa w słowie, w Eucharystii i miłości służebnej.

Kontemplacja ikony przyczynia się i pomaga odkrywać tajemnicę, którą sami jesteśmy jako świątynie Ducha Świętego. Trójca Przenajświętsza założyła w każdym z nas swe mieszkanie i przebywa w nim, jeśli żyjemy w łasce i komunii z Bogiem. Tę obecność Boga w nas za pośrednictwem wiary opiewała bł. Elżbieta od Trójcy Przenajświętszej. O tej obecności możemy czytać w pismach św. Jana i św. Teresy. Do tej obecności możemy przystąpić z dialogiem miłości i przyjaźni.

Kontemplując za pośrednictwem naszej ikony tajemnicę Dziewicy, chrześcijanin odkrywa, że może wpatrywać się w Nią jak w lustro; lustro, które odzwierciedla na sposób wysrebrzonego źródła kryształowego obecność samego Boga i Jego chwały. Uczymy się też od Dziewicy Orantki modlitwy, w czasie której oczy serca utkwione są w tajemnicy Chrystusa, Wcielonego Słowa.

Kontemplacja ikony wraz z tekstami liturgicznymi Zachodu i Wschodu podnosi nas do chwały Boga. Przykładami takich tekstów mogą być: modlitwa kolekty mszalnej liturgii zachodniej i Akatyst – liturgiczny hymn ku czci Najświętszej Maryi Panny powstały w VI wieku na Wschodzie.

Modlitwa kolekty mszalnej z dnia 20 grudnia czyni to w słowach: “Ojcze niebieski, za zwiastowaniem anielskim Niepokalana Dziewica przyjęła Twoje odwieczne Słowo i przeniknięta światłem Ducha Świętego stała się świątynią Bożą, prosimy Cię spraw, abyśmy za Jej przykładem pokornie wypełniali Twoją wolę.”

Natomiast Akatyst przychodzi nam z pomocą słowami: “Raduj się, Namiocie Boga oraz Słowa, Raduj się, święta ponad święte świętych, Raduj się, Arko złocona przez Ducha Świętego, Raduj się, niewyczerpana życia skarbnico” (fragment).

Modlitewna inwokacja do Dziewicy kontemplacji:

Święta Maryjo, Dziewico kontemplacji
Królowo i Ozdobo Karmelu
Siostro nasza we wchodzeniu na Górę Karmel,
Matko nocy ciemnych
i jasnych chwil naszego życia
Zamku i Mieszkanie Trójcy
Łagodne tchnienie Ducha Świętego,
Żywy Płomieniu Miłości.
Ty, która jesteś Dziewicą modlitwy,
która kontemplujesz tajemnice swojego Syna
słuchając i rozważając Jego słowa,
uproś nam ducha modlitwy
i uczyń nas świadkami obecności Boga w życiu.
Ucz nas ścieżek, które prowadzą na Świętą Górę chwały.

Jesus Castellano Cervera OCD
La Virgen de la contemplación Regina y Hermosura del Carmelo, Rzym 1991
tłumaczenie i adaptacja: Karol Kraj OCD

Pracownia karmelitanek bosych rytu bizantyjskiego
Harissa, Liban