Ikona Bożego Narodzenia

Ikona Narodzenia Chrystusa przedstawia jedną z dwunastu uroczystości bizantyjskiego roku liturgicznego i wyraża poprzez bogactwo szczegółów Narodzenie Słowa Bożego. Jest prologiem epopei Historii Zbawienia. I tak jak w prologu jakiegokolwiek dzieła odnajdujemy główne punkty następującego po nim rozwinięcia tak na tej oto ikonie nie może zabraknąć najważniejszych tajemnic naszej wiary: wcielenia, śmierci i zmartwychwstania. Chrystus narodził się bowiem dla nas z Maryi Dziewicy, przecierpiał krzyż poprzez swą śmierć zwyciężył śmierć i objawił nam zmartwychwstanie jako Bóg. Wszelkie stworzenie ukazane na ikonie począwszy od aniołów a skończywszy na zwierzętach uczestniczy w dziele Chrystusa.

W Kościele prawosławnym czas przygotowania do uroczystości Bożego Narodzenia jest o wiele dłuższy. Rozpoczyna się 15 listopada i kończy 31 grudnia. Ostatnie dwie niedziele adwentu są momentem przywołania głównych osób ze Starego Testamentu od Adama do św. Józefa. 26 grudnia świętuje się Boże Macierzyństwo Maryi, natomiast tydzień po Bożym Narodzeniu św. Józefa. Boże Narodzenie jest obchodzone razem z uroczystością przybycia Trzech Króli i Chrztem Pańskim. Tworzą one wielką Epifanię – Objawienie Jezusa.

Ta oto ikona Bożego Narodzenia czerpie swą podstawę z tekstów Ewangelistów Łukasza i Mateusza z ewangelii apokryficznych oraz z niektórych tekstów księgi proroka Izajasza, który zapowiada czas przybycia Mesjasza – czas pokoju i pojednania całego kosmosu: „Wtedy wilk zamieszka wraz z barankiem, pantera z koźlęciem razem leżeć będą, ciele i lew paść się będę społem i mały chłopiec będzie je poganiał. Krowa i niedźwiedzica przestawać będą przyjaźnie, młode ich razem będą legały. Lew też jak wół będzie jadł słomę. Niemowlę będzie igrać na norze kobry, dziecko włoży swą rękę do kryjówki żmii”. (Iz. 11,6-8). Ikona pojawia się w siódmym wieku a swoją formę kanoniczną osiąga w wieku dziewiątym z tymi oto elementami: gwiazdą, wołem, osłem, żłóbkiem, Maryją z Dzieciątkiem, kąpielą Dzieciątka, św. Józefem, pasterzami, podróżą Magów, aniołami i charakterystycznym otoczeniem – tłem ikony.

Scena centralna. Maryja i Jezus. Maryja w pozycji leżącej znajduje się na środku ikony, w ten sposób, że przekątne ikony spotykają się na łonie Matki Boga, dając nam w ten sposób do zrozumienia, że Chrystus przyszedł na świat jako człowiek i jak każdy z ludzi przebywał w łonie matki przez dziewięć miesięcy. Maryja odziana jest purpurową szatą według godności Matki Króla. Jak Morze Czerwone zostało nienaruszone po przejściu Izraelitów, tak łono Maryi pozostało dziewicze wydając Boga na świat. Maryja również poprzez czerwień swej szaty symbolizuje starotestamentalny krzew spod Synaju, ziemię świętą – gdzie przebywa Bóg. Lewa dłoń Dziewicy pozostaje odkryta wyrażając w ten sposób gest medytacji – rozważania: „zachowywała wszystkie te sprawy i rozważała je w swoim sercu”. Czerwone posłanie zdobione złotem obejmuje całe ciało Rodzącej niczym płomień Ducha Świętego, który był Pośrednikiem Wcielenia. Purpura sugeruje, iż jest to łoże, na którym przychodzi na świat Imperator.

Pomiędzy Maryją a wejściem do groty spoczywa Dzieciątko owinięte w pieluszki. Miejsce Jego złożenia przypomina bardziej grób niż żłóbek. Owinięte w pieluszki sprawia wrażenie bardziej zmarłego niż nowonarodzonego, tak, bowiem w Izraelu przygotowywano ciało do pochówku. Pieluszki są koloru lekko zielonego niczym owce i barany, symbol życia i młodości. Zatem forma żłóbka, sposób owinięcia ciała i kolor pieluszek nawiązują bezpośrednio do śmierci i pogrzebania Chrystusa. Ciemna grota jest wejściem do wnętrzności ziemi, gdzie według apokryfów Maryja miałaby zejść po porodzie i pozostać trzy dni jak Jonasz a potem sam Jezus. Grota nawiązuje więc do bram piekieł – Otchłani, która otwiera się niczym paszcza smoka. Czytamy przecież w Apokalipsie: I stanął Smok przed mającą rodzić Niewiastą, ażeby skoro porodzi pożreć Jej dziecię. I porodziła Syna – Mężczyznę (Ap. 12, 4-5). Ta oto ikona przedstawia nam tę samą przepaść, którą znajdujemy na ikonie Zmartwychwstania i to samo zwycięstwo Chrystusa, która sprawi całkowity upadek smoka, czyli zła, które czyni człowieka niewolnikiem.

Obok żłóbka stoją zwierzęta według potwierdzenia proroka Izajasza 1,3: „Wół rozpoznaje swego pana i osioł żłób swego właściciela”. Koń znajduje się na miejscu tradycyjnego osła nieznanego w krajach słowiańskich. Nad głową Jezusa spoczywają promienie gwiazdy uwydatnionej poprzez zgrubienie wiązki światła wychodzącego z małej chmurki. Według apokryfów grotę, do której schroniła się Święta Rodzina okrywała świetlista chmura, która po ich przybyciu uniosła się – nawiązanie do Namiotu Spotkania, który na pustyni wielokrotnie był okrywany gęstą chmurą. Gwiazda nad grotą jest pierwotnym elementem nawiązującym do proroctwa Balaama (Lb. 24,17): „Widzę go, lecz jeszcze nie teraz, dostrzegam go, ale nie z bliska: wschodzi Gwiazda z Jakuba, a z Izraela podnosi się berło”. Następnie według Ewangelii i apokryfów to ona gwiazda doprowadziła Trzech Mędrców do Jerozolimy, kiedy Jezus ukończył już dwa lata.

Dramat Józefa to druga scena. Józef spełnia formę opiekuna, stąd znajduje się nieco oddalony od Maryi i Dzieciątka dla podkreślenie dziewiczego poczęcia Chrystusa poprzez działanie Ducha Świętego. Siedzi na skale, odziany złotym płaszczem i jest kuszony na przeciw tajemnicy Wcielenia. Scena kąpieli Jezusa, którą ma przed sobą jest wykrzywiana przez diabła udającego pasterza: wilka w owczej skórze. Diabeł chce zasiać wątpliwości w sercu opiekuna Jezusa: spójrz ten, który rodzi się na sposób ludzki i wymaga ludzkiej opieki nie mógł się począć przy udziale Ducha Świętego, ponieważ jest dzieckiem jak każde inne. Wskazując zaś na suchy kij, szatan chce powiedzieć Józefowi: tak jak suchy patyk nie może zrodzić owocu tak ty stary Józefie nie będziesz mógł zrodzić syna a Dziewica począć go. Józef zwycięża kuszenie szatana. Zwycięża pokusy, które miały go odciągnąć od służby Zbawicielowi.

Wyrazem zwycięstwa jest złota szata w kolorze aureoli oraz płaszcz w kolorze skóry pasterza – kusiciela, na którym siedzi Józef: pokusy zostały przezwyciężone – „przysiadłe”, Jego wiara rozbłyska niczym złoty płaszcz. Mało tego pomiędzy postaciami tej sceny wyrasta piękny krzew – „I wyrośnie różdżka z pnia Jessego wypuści się odrośl z jego korzeni. I spocznie na niej duch pański„ (Iz. 11,1). Różdżka z rodu Dawida, potwierdzenie i umocnienie wiary Józefa.

Adoracja Aniołów. Również po naszej lewej stronie znajdują się trzej Aniołowie, którzy procesjonalnie adorują Dzieciątko. Złożywszy swe dłonie osłonięte przez rękawy uznają w Nowonarodzonym Jego godność królewską: typowy gest dla sług na dworze cesarskim. Oddając Mu na służbę swe dłonie. Reprezentują chóry anielski, które oddają cześć Najwyższemu Panu, zawsze gotowe do służby.

Podróż Trzech Mędrców. Wschodni Magowie tworzą trzecią scenę. Reprezentują całość ludzkiego życia: starość, dojrzałość i młodość. Przybywają z daleka prowadzeni przez gwiazdę. Kolory ich płaszczów oznaczają dary niesione Nowonarodzonemu Bogu. Starzec w purpurowej szacie przynosi złoto, uznając w ten sposób najwyższe królowanie Jezusa. Mężczyzna w sile wieku odziany w złoto przynosi kadzidło wskazując na Bóstwo Jezusa. Młodzieniec bez brody w czerwonym odzieniu przynosi mirrę przepowiadając mękę Chrystusa i Jego wyszydzane królowanie. W nawiązaniu do męki Chrystusa Magowie reprezentują również kobiety udając się do grobu po Zmartwychwstaniu.

Aniołowie zwiastujący. Kolejna grupa Aniołów. Ci oto Aniołowie wypełniają Boże rozkazy mając konkretną misję do zrealizowania. Duchy Niebieskie służą Bogu w Duchu widoczne jest to w poprzedniej grupie Aniołów adorujących, uznających w Nim Boga i w prawdzie poprzez konkrety, co też spełniają Aniołowie tejże sceny. Jeden z nich ogłasza pasterzom przyjście Mesjasza. Dwaj pozostali wpatrując się w gwiazdę z potrójnym promieniem, która prowadzi galopujących Mędrców. Być może to oni są gwiazdą prowadząca Mędrców lub Aniołami opiekującymi się Mędrcami niczym Archanioł Rafał Tobiaszem. Warto podkreślić, że obydwie grupy Aniołów złożone są z trzech postaci, aby w ten sposób odzwierciedlić Wspólnotę Trójcy i Jej jedność.

Czuwanie pasterzy. Ta scena przedstawiona jest za pomocą dwóch postaci po prawej stronie groty. Pasterze czuwają nad swoim stadem, wzrok kierują na Anioła zwiastującego im narodzenie Jezusa. Głowy odkryte, twarze zwrócone w stronę Anioła, szaty przewiązana w dwóch kolorach czerwień i zieleń, czyli szczególny wyraz miłości i oddania, nogi obute; wszystko to świadczy o otwartości serca i gotowości, aby znaleźć i spotkać się z Nowonarodzonym. Ikona ukazuje dwóch mężczyzn gdyż świadectwo przynajmniej dwóch osób jest wiarygodne. (Dlatego też przy grobie Jezusa są dwaj żołnierze, a na ikonie Wniebowstąpienia – dwaj aniołowie).

Kąpiel Dzieciątka. Scena kąpieli Jezusa wywodzi się wyłącznie z tradycji bizantyjskiej i posiada dokładne znaczenie: Słowo, które stało się Ciałem potrzebuje tej samej troski i opieki jak każdy noworodek. Kąpiel Jezusa ma nas przekonać o prawdziwym człowieczeństwie Chrystusa. Według przekazów apokryficznych po porodzie Dzieciątko zostało obmyte – wykąpane. Postać Jezusa pojawia się poza wielką aureolą oto symbol Jego zejścia kenozy – On staje się jednym z nas. Bóg zostaje oddany w ręce człowieka, przyjmuje kruchość naszego życia. Salome i Maja posługujące, odziane są w tuniki bez rękawów – wyraz służby. Kolor ich szat jest taki sam jak i pasterzy: zieleń i czerwień – wyraz szczególnej służby i miłości. Oto teraz te dwie kobiety wykonują pod czułym wzrokiem Maryi to, co Matka Boga wykonywała kilka miesięcy wcześniej wobec Elżbiety po przyjściu na świat Jana Chrzciciela. Naczynie kąpieli jest koloru złotego i nawiązuje bezpośrednio do chrztu Jezusa z Jordanie a także do samego sakramentu chrztu śmierci i zmartwychwstania w Jezusie – zanurzenia w Nim. Jezus uświęca wody – nadaje im boski wymiar – złoto oznacza świat Boga. W ten sposób ikona zawiera scenę Narodzenia, Objawienia i Chrztu Pańskiego.

Tło: Mesjańska góra i nowe stworzenie. Wszystkie przedstawione elementy są połączone przez mesjańską górę z dwoma szczytami. Ta góra to Chrystus, który posiada dwie natury. Góra staje się nowym stworzeniem, na której Aniołowie ogłaszają epokę pokoju. Pokryta przez zieleń i pasące się zwierzęta oznacza zachwyt stworzenia wobec ziemskiego przyjścia Boga. Stwórca przychodzi do swego stworzenia. Boże światło oświeca wszystkie postacie, które w bezruchu wpadają w zachwyt.

Geometria ikony. Na ikonie poprzez geometrię odnajdujemy wielkość świętości Boga – wielka aureola (okrąg symbol doskonałości), która zostaje nam udzielona poprzez krzyż, utworzony przez sześć scen okalających Narodzenie Pana. Główka Dzieciątka otoczona jest aureolą krzyża rozciągającą się na całą ikonę. Ta aureola to okrąg zawierający w swym wnętrzu cztery sceny: królów, pasterzy i dwie grupy aniołów. Pozostałe dwie sceny pozostają poza aureolą, ale tak naprawdę podtrzymują tę oto aureolę – świętości Jezusa. Święty Józef i Salome dwie symetryczne siedzące postacie są wezwane do szczególnego świadectwa w głoszeniu przyjścia Jezusa, świadectwa pośród codzienności – Józef poprzez pracę jako stolarz, Salome jako pomocnica Maryi w opiece nad Synem, co też czyni zaraz po porodzie poprzez kąpiel. Żłóbek – grób Chrystusa jest zwyciężony poprzez krzyż. Chrystus zwycięża ciemności i sprawia, że cały świat rozbłyska Jego światłością.

Na ikonie posiadamy dwa centra: teologiczne – środek aureoli Dzieciątka i antropologiczne – łono Maryi. Są one w jednej w linii promieni gwiazdy. Tym sposobem możemy odkryć na ikonie kolejną tajemnicę wiary – Wcielenie. Chmura jest symbolem Ojca – przywołajmy Stary Testament i obecność Boga w chmurze. Ojciec poprzez Ducha Świętego, którego na ikonie symbolizuje gwiazda posyła Syna, który wciela się łonie Dziewicy. Łono Maryi staje się centrum świata tak jak na ikonie jest jej centrum. Tajemnica wcielenia zależy, więc od Odwiecznej wspólnoty Trójcy i od zgody Maryi. Niektóre ikony w miejscu gwiazdy umieszczają Ducha Świętego, w ten sposób trynitarność ikony staje się jeszcze bardziej ewidentna.

Posłanie Maryi zostaje utworzone z dwóch krzywych: wstępującej – lud oczekujący i zstępującej Bóg schodzący: Słowo, które staje się ciałem i pragnie rozpiąć namiot pośród nas. Przestrzeń wspólna zakreślona przez krzywe oznacza nową ludzkość, Kościół, w którym Maryja nie przestaje rodzić Zbawiciela.

Ikona łączy skrajne elementy: świat Boga i świat człowieka, chwałę i krzyż, światło i ciemność, narodzenie i śmierć, dobroć Boga, ale i ukrytą obecność zła. Zachęca nas ona do przyjęcia Boga, który stał się człowiekiem. A oznacza to przyjęcie tychże skrajnych elementów ikony: świata Boga i świata człowieka, chwały i krzyża, światła i ciemności, narodzenia i śmierci, dobroci Boga, ale i ukrytej obecności zła, które należy demaskować.

Kontemplując ikonę Bożego Narodzenia, chciałoby się powiedzieć: jeśli chcesz wejść w misterium narodzin i życia, nie omijaj tajemnicy śmierci, bo właśnie tajemnica krzyża i śmierci pomoże ci pojąć najgłębszy sens narodzin i życia.

Bibliografia użyta w opracowaniu: