ks. Jan Machniak

“Strofy te, Czcigodna Matko, wydają się napisane w zapale gorącej miłości ku Bogu, którego mądrość i miłość jest tak wielka, że, jak mówi Księga Mądrości, dosięga od końca aż do końca (8,1). (…) Bo i któż może opisać to, co On pozwala zrozumieć duszom rozmiłowanym, w których mieszka? I kto ośmieli się wyrazić słowami to, co On im daje odczuć? Kto wreszcie może wyrazić pragnienia, które On w nich wznieca? Na pewno nikt, nawet same dusze, które to przeżywają. I to jest przyczyna, dla której nie w ścisłych naukowych określeniach, lecz raczej w słowach pełnych przenośni, obrazów i porównań dają nam one poznać nieco ze swych przeżyć i z pełności ducha wyjawiają sekrety i tajemnice” (PD, Prolog 1).

1. Hermeneutyka sanjuanistyczna

Problem rozumienia swoich dzieł poetyckich pełnych obrazów i symboli podjął św. Jan od Krzyża w Prologu do Pieśni duchowej do Matki Anny od Jezusa, Anny de Peñalosa, przełożonej klasztoru Sióstr Karmelitanek św. Józefa w Granadzie w 1584 r., gdy jego duchowa córka prosiła go o wyjaśnienie poezji opowiadającej o zjednoczeniu człowieka z Bogiem. Doktor Karmelu przypomniał wówczas, iż akt ten należy do największych tajemnic Boga udzielającego się człowiekowi, których nie da się ująć w teologiczne czy filozoficzne definicje. Ponieważ przeżycia te należą do sfery mistyki, nie należy się dziwić zatem, iż każdy, kto będzie o nich mówił i opisywał je, musi odwoływać się do “przenośni, obrazów i porównań”, które jedynie mogą przybliżyć doświadczenie będące własnością osoby obdarowanej przez Boga. Przenośnie te, obrazy i porównania należą do dziedziny znaków, które trzeba odczytywać we właściwym im kontekście, którym są “porywy miłości” tak trudne do ujęcia w słowach i pojęciach. Przestrzegając przed niewłaściwymi skojarzeniami, Mistyk hiszpański wskazał również na Pismo święte, które może być pomocą w zrozumieniu przeżyć mistycznych stając się kluczem w odczytywaniu tych znaków literackich:

“Jeśli tych podobieństw nie czyta się z prostotą ducha miłości i w znaczeniu im właściwym, wydają się one raczej niedorzecznością, niż istotną prawdą. Przykładem tego jest Pieśń nad Pieśniami Salomona i inne księgi Pisma św., w których Duch Św., nie mogąc wyrazić nadmiaru swej boskiej miłości słowami zwykłymi, powszechnie używanymi, wypowiada je w tajemniczych obrazach i podobieństwach” (PD, Prolog 1).

Nie należy jednak zniechęcać się tymi trudnościami, lecz odważnie podejmować to zadanie, gdyż każde odczytanie tych znaków daje nowe zrozumienie, nawet dla człowieka, który nie studiuje teologii, bowiem przeżycie mistyczne jest dawane przez Boga każdemu człowiekowi, niezależnie od jego wykształcenia. Autor Pieśni duchowej zachęca Matkę Annę od Jezusa i wszystkich czytelników swoich dzieł do odważnego podjęcia lektury, gdyż może ona rzucić nieco światła na przeżycia wewnętrzne:

“Chociaż więc tutaj objaśnię je nieco, to jednak niekoniecznie trzeba się ograniczać do tego objaśnienia. Mądrość bowiem mistyczna wynikająca z miłości, o której mówią te strofy, nie musi być wyraźnie zrozumiana, by mogła spowodować w duszy miłość i skłonność uczuciową, gdyż rzecz ma się tu podobnie jak z wiarą, w której kochamy Boga, choć nie możemy go pojąć” (PD, Prolog 2).

Św. Jan od Krzyża zachęcając do refleksji nad tymi obrazami, przenośniami i metaforami, które my będziemy nazywali symbolami wskazuje na istotny w interpretowaniu symboli mistycznych wyrażający się w tym, iż przybliża on rzeczywistość tajemnej miłości Boga do człowieka i pobudza do miłości.

Wśród przenośni i metafor, których w dziełach św. Jana od Krzyża jest bardzo wiele – góra, droga, szata, rana, ręka, gołąbka, jaskinia, przepaść – niewątpliwie na pierwsze miejsce wysuwają się obrazy światła i ciemności, które urastają do rangi symboli, czyli znaków złożonych, wskazujących na rzeczywistość zjednoczenia człowieka z Bogiem i towarzyszące mu przeżycia, które z jednej strony zachwycają, a z drugiej budzą lęk i przerażenie. Mistyk hiszpański opisując drogę człowieka do Boga i zjednoczenie stworzenia ze Stwórcą, które dokonuje się dzięki cnotom teologalnym wiary, nadziei i miłości, zawarł w tych symbolach niezwykle bogatą treść, będącą syntezą doświadczenia ludzkiego i przeżycia wiary objawionej. Wrażliwy na świat zewnętrzny dany dzięki wzrokowi, ukazał całe bogactwo treści przeżycia mistycznego, które łączy w sobie doświadczenia na podobnej zasadzie jak światło i ciemność.

Niewątpliwie punktem wyjścia w hermeneutyce sanjuanistycznej, czyli w sposobie wyjaśniania dzieł św. Jana od Krzyża jest przeżycie wiary dane w objawieniu judeo-chrześcijańskim. U wielkich postaci biblijnych oraz w wydarzeniach z Historii Zbawienia należy szukać wyjaśnienia tych obrazów, przenośni i metafor, których używał Doktor nocy, by opisać przeżycie zjednoczenia człowieka z Bogiem. Posługiwanie się symbolem światła i ciemności pozwoliło również autorowi Pieśni duchowej dotknąć nie tylko tajemnicy miłości i mądrości mistycznej, ale również ukazać przeżycie od strony afektywnej obejmującej uczucia, ukryte pragnienia, decyzje woli, które rodzą się w człowieku, gdy wchodzi w bardzo bliski kontakt z Bogiem.

Doktryna o zjednoczeniu człowieka z Bogiem u św. Jana od Krzyża ma mocne podstawy biblijne. Autor Nocy ciemnej i Pieśni duchowej wielokrotnie podkreśla, ze stany mistyczne, które opisywał, mają swoje oparcie nie tylko w osobistych doświadczeniach, ani też nie tylko w przeżyciach osób, których był kierownikiem duchowym. Żadna bowiem wiedza teoretyczna, ani prywatne doświadczenia nie mogą wystarczyć dla dostatecznego wyjaśnienia tego, co obejmują symbole światła i ciemności. Ostateczną podstawą do mówienia o ciemności i jasności w odniesieniu do zjednoczenia mistycznego dla Doktora Karmelu jest Pismo święte, które zawiera podstawową wiedzę na ten temat. Z wielu tekstów św. Jan od Krzyża najchętniej posługuje się Księgą Wyjścia, Hioba, Tobiasza oraz Psalmów.

2. Symbolika światła i ciemności w Piśmie świętym i tradycji Kościoła

Temat światła i ciemności w Piśmie świętym, do którego odwoływał się św. Jan od Krzyża z wielką erudycją, pojawia się na przestrzeni całego objawienia biblijnego od opisu stworzenia świata (Rdz 1,3 nn), aż po powtórne przyjście Syna Człowieczego (Ap 21,23) (1). Światło pojawia się w stworzeniu świata na przemian z ciemnością tworząc w Historii Zbawienia jakby nieustanny konflikt polegający na ścieraniu się światłości z ciemnością, życia ze śmiercią. Od światła Stwórcy pojawiającego się na początku świata, Pismo święte przechodzi do ciemności, które symbolizują śmierć, by na koniec ukazać Chrystusa, zwycięzcę ciemności, którego światłość nie ma nigdy końca.

Obraz światła, ognia i płomienia służą w Piśmie świętym do oddania wielkości Boga, który objawia się człowiekowi, przybliżając Jego naturę. Symbol ten ukazuje coś z samego Boga, stanowiąc jakby odbicie Jego chwały. Światłość słońca i ognia wskazują na obecność Boga wytwarzając więź miedzy obecnością Bożą i radosnym przeżyciem we wnętrzu człowieka jakie ona wywołuje. Dlatego jasność, będzie nosiła zwykle cechy przeżycia pozytywnego, upragnionego przez człowieka, które nadaje wzniosłości ludzkim uczuciom i myślom (por. Wj 24,10; Ez 1,22).

W Księdze Mądrości symbolika światła otrzymuje nowe treści, które wskazują na duchową wartość światła Bożego, które oświeca umysł człowieka udzielając mu mądrości Bożej (Mdr 7,27 nn). Światło Bożej mądrości daje człowiekowi poznanie najgłębszych tajemnic Bożych, pozwalając mu zrozumieć sens stworzenia i odkupienia. Jezus Chrystus, który jest “światłością świata” (J 9,5), oświeca wszystkich pozostających w ciemnościach, przybliżając obecność Boga (Łk 2,32).

W tradycji starotestamentalnej pojawia się dwojaki sens symbolu światła i ognia. Jest on wyrazem obecności Boga napełniającego szczęściem i radością oraz wskazuje na jego moc oczyszczającą. Jako ogień oczyszczający (2), symbol ten podkreśla absolutną bezwzględność Boga wobec grzechu, który jest ciemnością dla człowieka (Ez 22,18).

Ścisłe powiązanie obecności Bożej ze światłem nie stanowiło negacji dla Jego obecności ciemnościach, które również są dziełem Boga. Tradycja judeo-chrześcijańska nie zapominając o ciemnościach i nocy jako symbolu grzechu, który oddala od Boga i poddaje człowieka władzy księcia ciemności (Job 24,13-17; Ps 91,6), ukazuje noc jako miejsce tajemniczego spotkania człowieka z Bogiem (3). W nocy Jakub walczył z aniołem (Rdz 32,25-30), w obłoku Mojżesz otrzymał prawo na Synaju (Wj 19,16), obłok osłaniał Izraelitów czasie ucieczki z Egiptu (Wj 13,21), obłok osłaniał namiot spotkania, w którym Mojżesz rozmawiał z Bogiem (Wj 40,34-38).

W Piśmie świętym, do którego często odwoływał się Doktor Karmelu, noc podobnie jak światłość jest symbolem o podwójnej wymowie. Jest przerażająca jak śmierć, pełna mrocznych mar, zła i nienawiści. Ciemności nocy są również miejscem odpoczynku, osłoną przed wrogiem i przestrzenią spotkania z Bogiem, który ukrywa się przed człowiekiem. Ciemność jest również czasem próby, której Bóg poddaje człowieka (Job 17,12).

W tradycji patrystycznej, z której również korzystał św. Jan od Krzyża, mistyka światła i ciemności dopełniają się nawzajem służąc do wyrażenia przeżycia spotkania człowieka z Bogiem. Klemens Aleksandryjski, Orygenes, a najpełniej św. Grzegorz z Nyssy w Życiu Mojżesza ukazywali, w jaki sposób człowiek poznając Boga, tym bardziej odczuwa ciemności oddalenia, podlegając kolejnym oczyszczeniom, by doświadczać Boga ponad wszelkimi doświadczeniami zmysłowymi (4). Kontynuując tę myśl Pseudo-Dionizy Areopagita zauważył pozorną sprzeczność, że kontemplacja Boga ma charakter “promienia ciemności” łącząc w sobie elementy światła i ciemności. Boże światła jest tak mocne dla umysłu ludzkiego, iż powoduje w nim całkowite zaćmienie i niemożność używania władz duchowych (5). W ten sposób symbol zarówno światła, jak i ciemności wskazuje według Mistrza Eckharta, Jana Taulera i innych przedstawicieli szkoły reno-flamandzkiej na obecność Boga, miejsce oczyszczenia i poznawania Stwórcy ponad wszelkimi pojęciami zmysłowymi i duchowymi (6). Obrazy te mają nacechowanie uczuciowe negatywne, jako ogień oczyszczający i niszczący, czy noc prób i oczyszczeń oraz pozytywne, kiedy noc staje się odpocznieniem przy Bogu, a światło napełnia pokojem i radością.