o. Jerzy Gogola OCD

Historia Kościoła zna wielu mistrzów duchowości, którzy w swoim czasie nie mieli sobie równych, a potem przyszli inni, prezentujący nowe metody, nowy język, nowe punkty widzenia, nową wrażliwość, ucząc tego samego, ale w inny sposób. Ich dzieła znajdują się w naszych bibliotekach, sięga się do nich sporadycznie, robiąc jakieś specjalistyczne poszukiwania.

Ze św. Teresą jest inaczej. Nie można powiedzieć, że dopiero w naszych czasach została odkryta. Logika podpowiada, że jeżeli ktoś nigdy nie był nauczycielem modlitwy, to po wiekach tym bardziej nim nie będzie. Tymczasem ona była nim zawsze. Mamy tu do czynienia z człowiekiem, który do dzisiaj nie przestał być tym, kim był za życia. Podkreślił to dobitnie Paweł VI w homilii 27 września 1970 roku tuż po uroczystym ogłoszeniu wybitnej karmelitanki bosej Doktorem Kościoła Powszechnego: “Po pięciu wiekach święta Teresa nie przestaje w dalszym ciągu dawać dowodów pełnienia swego duchowego posłannictwa […] Matka – pełna zachwycającej prostoty, mistrzyni – pełna cudownej głębi. Miała więc zapewniony głos tradycji ze strony Świętych, Teologów, Wiernych, Uczonych. Myśmy go tylko teraz zatwierdzili”.

Nie ma zatem wątpliwości, że św. Teresa od Jezusa (1515-1582) stała się nauczycielką modlitwy dla współczesnego Kościoła. Oznacza to, że spełniła wszystkie warunki, jakie Kościół stawia osobom, które zamierza wynieść do godności Doktora Kościoła. A są to: świętość życia, wzniosłość doktryny, zbawienny wpływ na innych i oczywiście warunek formalny – uroczyste ogłoszenie papieża.

Rozwinięcie naszego tematu nastąpi w trzech odsłonach: osoba Teresy jako nauczyciela modlitwy, modlitwa w jej ujęciu oraz znaczenie jej nauczania dla współczesnego Kościoła.

1. Święta Teresa jako nauczyciel modlitwy

W przypadku wielkich mistrzów duchowości mamy do czynienia z doskonałą syntezą życia i doktryny. Z życia rodzą się pisma, poprzez pisma dochodzimy do osoby. Do tych dwóch elementów (osoba, pisma) dochodzi trzeci – adresaci bezpośredni i oczywiście żyjący w późniejszych wiekach. Pisma staną się istotnym pośrednikiem pomiędzy Teresą a adresatami, i tym samym będą środkiem dydaktycznym.

Właśnie w takim kontekście życia św. Teresy, czy dokładniej modlitewnego doświadczenia, doktryny opisującej i wyjaśniającej to doświadczenie oraz adresatów, szukać należy szczególnych zdolności nauczycielskich w dziedzinie modlitwy. Na te osobiste kwalifikacje składają się trzy elementy, które sama Teresa odkryła i przekazała bezpośredniemu adresatowi Księgi życia o. Garcia de Toledo.

“Otrzymać jaki dar od Pana, to pierwsza łaska, a druga jest ta, gdy ten, kto go otrzymał, zrozumie, jaka to łaska, i jakie jej własności; na koniec, umieć ten dar słowy wyrazić i wytłumaczyć, na czym się zasadza, to trzecia odrębna łaska” (Ż 17,5).

O. Garcia de Toledo, jako uczeń duchowy św. Teresy, uosabia współczesnych wierzących zaangażowanych w modlitwę. Kontekst przytoczonych słów to modlitwa zjednoczenia pełnego, obrazowana trzecim sposobem nawadniania ogrodu (woda doprowadzana ze źródła). Opisując go, wdaje się w dialog z adresatem, który także prowadzi życie duchowe, gdyż domyśla się, że Duch Święty również w nim dokonuje podobnych rzeczy. Zatem, czytając jej opis, otrzyma światło dla własnego doświadczenia. Zastosowanie do adresata wymienionych trzech etapów jest następujące: Teresa otrzymuje łaskę mistycznego zjednoczenia, otrzymuje kolejną łaskę jej zrozumienia i czuje się zdolna do podzielenia się z czytelnikiem tą łaską. On z kolei, czytając jej opis, otrzymuje światło dla swojego doświadczenia modlitewnego, zostaje utwierdzony na swojej drodze i niejako uskrzydlony do dalszej drogi. Teresa posiada przymioty, dzięki którym Boża łaska poprzez nią dosięga innych. Studiujący terezjańską doktrynę teolodzy zauważyli, że te trzy omawiane poziomy modlitewnego doświadczenia Teresa w odkryła dzięki swojemu duchowemu mistrzowi Franciszkowi de Osuna. Nie ma to jednak większego znaczenia.

Księga życia odzwierciedla te trzy etapy: opisuje doświadczenie, wyraża jego sens (w szczególności rozdziały o czterech stopniach zjednoczenia) i wreszcie zwraca się do czytelnika, chcąc niejako sprowokować w nim to samo doświadczenie. Pisanie o własnym modlitewnym doświadczeniu, które zatrzymywałoby się tylko na płaszczyźnie teoretycznej informacji o nim, tak z punktu widzenia Teresy, jak i czytelnika, nie miałoby sensu, a może nawet byłoby szkodliwe.

Papież Paweł VI, w homilii pamiętnego 27 września 1970 roku, wskazuje m.in. na źródło jej eminens doctrina, używając wyrażenia “charyzmat mądrości”. “On każe myśleć – stwierdza papież – o bardziej może pociągającym, a równocześnie bardziej tajemniczym aspekcie doktoratu św. Teresy, tj. o wpływie natchnienia Bożego na tę nadzwyczajną pisarkę mistyczną”. “Skąd wypływał u Teresy skarb jej nauki?” – pyta dalej Papież. I odpowiada: “…z jej wierności łasce, przyjętej przez duszę niezwykle bogatą oraz przygotowaną przez praktykę modlitwy i modlitewne przeżycia”, a także z faktów i zdarzeń, które nie od niej pochodzą, ale zawdzięcza je “nadzwyczajnemu działaniu Ducha Świętego”.

“Ona miała przywilej i łaskę poznania tych tajemnic na drodze osobistego doświadczenia, przeżywanego w świętości życia oddanego kontemplacji, a równocześnie uwikłanego w działalność, doświadczenia, jakie przeżywała w sposób bierny i którym rozkoszowała się w zalewie nadzwyczajnych charyzmatów duchowych. Teresa przy tym posiadała dar opisania tych tajemnic, tak że może być zaliczana do największych mistrzów życia duchowego”.

W istocie znawcy jej życia i nauki bez trudu potrafią odczytać jej pisma w kluczu historycznym, co oznacza, że św. Teresa pisze na podstawie własnego doświadczenia. Nie bez przyczyny, wśród wymagań doktoratu, eminens doctrina idzie w parze ze świętością życia. Już w aktach beatyfikacyjnych czytamy, że doktryna przedstawiona w jej książkach nie została nabyta zwykłym ludzkim wysiłkiem, ale wlana przez Boga. Jest ona nie tylko zdrowa i katolicka (sana etcatholica), ale również pożyteczna dla Kościoła. Dokument podkreśla dobro dusz, jakie wynika z lektury jej dzieł w krajach, gdzie zostały one przetłumaczone, m.in. w Polsce, powołuje się na ikonografię, która przedstawia Teresę z gołębicą, symbolem Ducha Świętego, i zauważa u Teresy także łaskę wymowy (gratia sermonis).

Kiedy w lutym 1622 roku Grzegorz XV zapytał kardynałów o stosowność kanonizacji św. Teresy, konsystorz kardynałów, uzasadniając ten krok, łączy razem to, co powiedziała, co uczyniła i co napisała, tytułując ją najczęściej magistra, nauczycielka; angelicae vitae magistra, sanctis vitae magistra czy nauczycielka życia duchowego. W bulli kanonizacyjnej Omnipotens sermo Dei Papież stwierdza, że w naszych dniach Bóg zdziałał wielkie rzeczy przez ręce kobiety, a jej doktrynę nazywa niebiańską mądrością, dając do zrozumienia, że Teresa stała się w Kościele wielką mistrzynią życia duchowego. Na te słowa Grzegorza XV będą powoływać się późniejsi obrońcy doktoratu Teresy.

Cały kanoniczny proces doktoratu św. Teresy został już bardzo kompetentnie i wyczerpująco przebadany. O. Valentino Macca na zakończenie swojej analizy wyciąga następujące wnioski:

• – św. Teresa jest powszechnie i zgodnie uznawana jako autorytet w dziedzinie mistyki przynajmniej na równi z innymi Doktorami duchowymi Kościoła;
• – jej doktryna uznawana jest za wielki dar Boży dany Kościołowi w celu prowadzenia ludzi do doskonałej miłości;
• – teolodzy i pisarze duchowości wykorzystują charakter mądrościowo-doświadczalny jej pism, by rozjaśnić nieznane dotąd punkty teologii duchowości oraz by ukazać pewne i wzniosłe drogi mistycznego zjednoczenia z Bogiem;
• – Wielka Mistyczka z Awili może służyć Kościołowi w demaskowaniu różnych błędów związanych z życiem duchowym, jak chociażby kwietyzm;
• – w XIX wieku dochodzi się do powszechnego przekonania, że św. Teresa jest wielką Nauczycielką i Doktorem Kościoła w dziedzinie dróg modlitwy i chrześcijańskiej doskonałości.

Tym bardziej przez cały wiek XX aż po dzień dzisiejszy w dziedzinie nauczania ascetyczno-mistycznego św. Teresa pozostaje bezdyskusyjnym autorytetem.

2. Modlitwa w ujęciu św. Teresy

Św. Teresa uchodzi za mistrzynię chrześcijańskiej modlitwy. Jej modlitewne doświadczenie można zamknąć w kategorii przyjaźni. Odpowiada ona Teresie zarówno z uwagi na osobiste okrycia w tym względzie, jak i autorytet Pisma Świętego. Na przykład w Księdze Wyjścia czytamy: “A Pan rozmawiał z Mojżeszem twarzą w twarz, jak się rozmawia z przyjacielem” (Wj 31, 11); tekst bardziej znaczący znajdziemy w Ewangelii św. Jana: “Wy jesteście przyjaciółmi moimi, jeżeli czynicie to, co wam przykazuję. Już was nie nazywam sługami, bo sługa nie wie, co czyni pan jego, ale nazwałem was przyjaciółmi, albowiem oznajmiłem wam wszystko, co usłyszałem od Ojca mego” (J 15, 14-15). Na te teksty powoła się Sobór Watykański II w soborowej Konstytucji o Objawieniu Bożym.

Zastosowanie kategorii przyjaźni do wyjaśnienia natury modlitwy okazało się niezwykle trafne. Pozwala bowiem od razu rozumieć istotę rzeczy. W przyjaźni mamy do czynienia z obecnością dwóch osób, które łączy czysta i bezinteresowna miłość i ona jest absolutnie najważniejsza. Na drugi plan schodzą wyrazy przyjaźni, jakkolwiek poprzez nie sama przyjaźń może trwać i rozwijać się.

Podstawą modlitwy przyjaźni jest łaska uświęcająca, która w sposób obiektywny czyni człowieka przyjacielem Boga. W Chrystusie możliwa jest taka przyjaźń pomimo ogromnego dystansu, jaki dzieli stworzenie od Stwórcy. Traktowanie modlitwy jako przyjaźni z Bogiem potwierdzone jest wieloma dowodami w pismach Teresy. Oto niektóre z nich. Po tym, jak zaczęła prowadzić niedoskonały tryb życia, wyznaje: “…wstyd mię było tak poufnie, przyjacielskim obcowaniem, jakim jest modlitwa wewnętrzna, wznosić się jeszcze do Boga” (Ż 7, 1); “[Bóg] objawia jej tajemnice swoje i z taką przyjaźnią i miłością (amistady amor) z nią przestaje, jakich żadne słowa nie opiszą” (Ż 27, 9). Albo najbardziej znany opis modlitwy: “Modlitwa wewnętrzna nie jest to, zdaniem moim, nic innego, jeno poufne i przyjacielskie z Bogiem obcowanie i wylana, po wiele razy powtarzana rozmowa na samotności z Tym, o którym wiemy, że nas miłuje”. To ostatnie określenie przytacza Katechizm jako definicję kontemplacji. Terezjańska koncepcja modlitwy-przyjaźni -jak to wynika z zacytowanego wyżej tekstu – w swej istocie zawiera trzy człony wzajemnie się przenikające i warunkujące.

Przyjacielskie spotkanie z Bogiem

Wychodząc od obiektywnej sytuacji człowieka odkupionego i żyjącego w stanie łaski uświęcającej, Teresa stawia na pierwszym miejscu fakt spotkania przyjaciół. Drugorzędnymi czynnikami pozostają treść rozmowy czy towarzyszące spotkaniu uczucia.

Dzięki uprzywilejowaniu płaszczyzny “być” nad “działać”, odkrywamy niejako nowe kryterium oceny modlitwy. Można być na modlitwie sercem, nawet jeżeli trudno jest opanować wyobraźnię i pamięć. Modlić się można nawet wśród roztargnień – jeśli serce tego chce (por. T II, 1, 2) – stwierdzi Teresa. Spotkanie z Bogiem rozciąga się na całe życie, więc kontakt z Bogiem powinien być nieustannie, w różnej formie, praktykowany. Kategoria przyjaźni pozwala nam tutaj od razu ustosunkować się do podwójnego rozumienia modlitwy: jako praktyki przyjaźni i modlitwy, jako specjalnego momentu w ciągu dnia przeznaczonego tylko i wyłącznie na spotkanie z Bogiem (tzw. modlitwa formalna). Uzasadnienie potrzeby takich spotkań Teresa widzi w samej naturze przyjaźni. Stwierdza, że już naturalne więzy rodzinne i przyjacielskie słabną i wygasają, jeżeli zabraknie spotkań i rozmów (por. D 26, 10).

Teresa nie mówi dokładnie, jak często należy spotykać się z Bogiem. “Wiele razy” może być interpretowane bardzo różnie. Sprawę wyjaśnia samo życie. W Karmelu Teresa wprowadziła praktykę dwóch godzin modlitwy myślnej dziennie, nie licząc Mszy świętej, Liturgii godzin, modlitw “prywatnych”, wielu modlitw ustnych odmawianych wspólnotowo, rachunków sumienia, dziękczynienia po Mszy św., etc. Ta ilość oczywiście zmienia się w zależności od powołania. Niektóre osoby mają ten czas wyznaczony odgórnie: np. zakonnicy. Inni muszą sami zadbać o odpowiednią ilość modlitwy formalnej. Dla wszystkich jednak ważniejsze od dyscyplinarnych wskazówek jest sama dynamika ich przyjaźni z Bogiem. Jedno jest pewne: przyjaźń nie może wyczerpać się na “momentach” modlitwy, nawet kilka razy dziennie, gdyż ona posiada charakter ciągłości.

Kategoria przyjaźni pozwala przypisać modlitwie cechy dynamizmu i mocy przemieniającej człowieka.