Reforma terezjańska - karmelici i karmelitanki bose

o. Honorat Gil OCD

Rozwój reformy w Europie

1. Dzieje Kongregacji Hiszpańskiej

Już w chwili powstania kongregacja miała liczne klasztory w Hiszpanii i kilka w Meksyku. W 1604 r. otrzymała nowe konstytucje, które uległy niewielkim zmianom w 1652 r. Kładły one wielki nacisk na samotność i klauzurę, ograniczając bardzo wszelką działalność duszpasterską. Zarząd kongregacji był silnie scentralizowany. W wyniku sprzeciwów przełożonych niższych, w drugiej połowie XVIII wieku złagodzono centralizację władzy, co znalazło swój wyraz w nowej wersji konstytucji, zatwierdzonych w 1786 r. Od 1628 r. patronem kongregacji był św. Józef. W XIX wieku drugą patronką bez aktu urzędowego - została św. Teresa od Jezusa. Duszpasterstwo było dopuszczone w ściśle określonych granicach. Także działalność misyjną uznano za niezgodną z duchem zakonu. Z tego powodu opuszczono misję w Kongo, zabroniono również katechizacji Indian w Meksyku. Takie ukierunkowanie zakonu, jakkolwiek sprzyjało studiom i działalności piśmienniczej, zubożało myśl św. Teresy. Jeden z obrońców tej linii, o. Alonso od Jezusa i Maryi (1565-1624), dwukrotny generał kongregacji, w swoim dziele Doctrina de religiosos (Madrid 1613) odważył się nawet zaatakować św. Teresę i krytycznie ocenić jej działalność fundacyjną. Najświetniejszym okresem kongregacji był wiek XVII. Liczyła ona wówczas 8 prowincji w Hiszpanii, prowincję w Meksyku i Portugalii oraz domy w Brazylii, Mozambiku i Angoli. Pod koniec tego wieku wszystkie prowincje liczyły ok. 120 domów i ok. 3500-4000 zakonników. W tym wieku powstały też najcenniejsze dzieła z zakresu teologii mistycznej oraz słynne Salamanticenses i Complutenses. W XVIII wieku warunki zewnętrzne nie sprzyjały rozwojowi życia zakonnego. Pod ich wpływem oraz z powodu nadmiernej liczby zakonników w klasztorach, pozbawionych konkretnego zajęcia, upadł poziom ich życia. Przełożeni generalni próbowali zaradzić tej sytuacji. Usiłowano podnieść poziom kolegiów zakonnych, a także bardziej twórczo podejść do ideału Reformy Terezjańskiej. U schyłku XVIII wieku na rozwój życia zakonnego, a także na jego realizację zaczęły oddziaływać idee Oświecenia i liberalizmu. Podczas okupacji napoleońskiej (1808) liczba domów zakonnych została zmniejszona o jedną trzecią. Józef Bonaparte, brat Napoleona, wydał dekret o likwidacji zakonów mendykanckich, monastycznych i kleryków regularnych. W wyniku tych działań, także wyniszczającej wojny domowej liczba zakonników w kongregacji systematycznie malała: w 1820 r. do 2180; 1824 r. do 1532. W 1773 roku klasztory w Portugalii utworzyły własną kongregację, praktycznie własny zakon. Również klasztory w Meksyku dążyły - bezskutecznie - do utworzenia własnej kongregacji. Istniało tam 15 domów, które w 1860 r. uległy sekularyzacji. W Hiszpanii po dojściu do władzy liberałów w 1835 r. zakazano przyjmować nowicjuszów, następnie skasowano klasztory liczące mniej niż 12 zakonników, a w 1836 r. wszystkie klasztory uległy kasacie. Część zakonników uciekła za granicę, głównie do Włoch i Francji. Dla zakonników rozproszonych został mianowany wikariusz generalny, który usiłował utrzymać z nimi kontakt. Ostatnim był o. Jan od św. Tomasza Maldonado (od 1850), który utrzymywał kontakt z ok. 400 zakonnikami. Jedynym klasztorem, który się uratował był erem Desierto de las Palmas. Karmelici - uciekinierzy z Hiszpanii, przyczynili się do odrodzenia życia karmelitańskiego we Francji, stając się członkami Kongregacji włoskiej.

2. Dzieje Kongregacji Włoskiej

Jak już wspomniano, w 1600 r. papież Klemens VIII powołał do istnienia Kongregację włoską karmelitów bosych p.w. proroka Eliasza. Praktycznie istniała już od 1597 r., kiedy to papież oba klasztory włoskie wyjął spod jurysdykcji prowincjała hiszpańskiego i podporządkował je władzy Stolicy Apostolskiej i kardynała Pinelli. W latach 1597-1599 opracowano własny tekst konstytucji, zupełnie różnych od hiszpańskich. Dzięki opiece papieskiej oraz wybitnym osobowościom Hiszpanów: o. Piotra od Matki Bożej, Ferdynanda od NMP, Dominika od Jezusa i Maryi oraz Tomasza od Jezusa, kongregacja szybko rozwijała się pozyskując liczne powołania, najpierw we Włoszech, a następnie i w innych krajach Europy. Pierwsza kapituła kongregacji zebrała się w Rzymie w 1605 r. W 1614 r. kongregacja liczyła już ok. 300 zakonników w kilku krajach Europy, w 1617 r. została podzielona na 6 prowincji: 3 we Włoszech (genueńska, rzymska i lombardzka), polską, francuską i belgijsko-niemiecką. Ponadto posiadała klasztor w Isfahanie w Persji, założony w 1607 r. Od samego początku zaangażowanie misyjne Kongregacji włoskiej było jej cechą wyróżniającą. W konstytucjach podkreślano, że pierwszym celem zakonu jest arcana unio qua, per amorem et contemplationem, anima Deo sociatur,drugim zaś troska o zbawienie bliźniego poprzez działalność duszpasterską. W 1605 r. w konstytucjach dodano rozdział o seminarium misyjnym w Rzymie. Wielkim teoretykiem, który bronił zgodności idei misyjnej z kontemplacją był o. Jan a Jesu Maria (1583-1615). Pierwszy tekst konstytucji, zredagowany w 1599 r., w latach następnych ulegał dalszym przeróbkom i opracowaniu prawniczemu na kolejnych kapitułach generalnych aż do r. 1626, został zatwierdzony przez Urbana VIII w 1631 r. Konstytucje te obowiązywały do 1928 r. Konstytucje Kongregacji włoskiej przewidywały, że kapituły generalne, podobnie jak i prowincjalne, będą się zbierały co trzy lata. Sześcioletni okres trwania władzy przełożonych generalnych wprowadzono na stałe w 1743 r. Również Kongregacja włoska rozwijała się bardzo szybko. W 1626 r. zostały erygowane prowincje neapolitańska i niemiecka (dolnoniemiecką z siedzibą w Kolonii), w 1632 r. sycylijska i paryska (druga francuska obok awiniońskiej). W latach następnych dalsze. W połowie wieku kongregacja liczyła 14 prowincji, 149 konwentów, 2326 profesów oraz około stu misjonarzy w Persji, Indiach, Arabii, Syrii, Libanie, Anglii, Holandii. Istniały trzy seminaria misyjne: w Rzymie, Lowanium i na Malcie. W 1631 r. dzięki staraniom o. Prospera od Ducha Św. zakon wszedł w posiadanie Góry Karmel, z czasem przełożeni generalni otrzymali tytuł przeorów Góry Karmel. Po następnych 50 latach (1701) zakon liczył 3855 zakonników w 181 klasztorach, przybyło też pięć nowych prowincji oraz nowe placówki misyjne w Indiach i Grecji (Patraso). Rozwój kongregacji trwał również w pierwszej połowie XVIII wieku. W drugie stulecie reformy (1762) Kongregacja włoska liczyła 23 prowincje w Europie oraz domy misyjne w Persji, Mezopotamii, Indiach, Syrii, Libanie, Chinach, Luizjanie, Anglii, Holandii, Irlandii, gdzie w wyniku represji protestanckich 1641-43 przestała istnieć kwitnąca przedtem prowincja. Zakonników było ok. 4270 oraz ok. 200 misjonarzy. Był to okres największego rozwoju zakonu. Nie brakowało dobrych powołań misyjnych i kandydatów do życia eremickiego. Istniały też zwyczajne bolączki, starali się im zaradzić przełożeni w czasie wizytacji prowincjalnych i generalnych a także przez listy pasterskie. W pierwszej połowie XVIII wieku coraz bardziej odczuwa się potrzebę dostosowania prawodawstwa do zmieniających się warunków. Podjęto w tym kierunku konkretne działania. Ich realizacji przeszkodziły wydarzenia, które zagroziły życiu zakonnemu niemal w całej Europie. W 1766 r. Commission des régulierszażądała rewizji konstytucji dla klasztorów karmelitańskich we Francji (6 prowincji, 79 konwentów, 750 zakonników). Nowe konstytucje potwierdził papież w 1776 r. Niedługo jednak one obowiązywały. W 1789 r. Zgromadzenie Narodowe zawiesiło składanie ślubów zakonnych we wszystkich klasztorach, a w 1790 r. skasowało wszystkie domy zakonne, z wyjątkiem zajmujących się szkolnictwem i działalnością charytatywną. W czasie rewolucji część zakonników została zesłana do Gujanny, niektórych rozstrzelano lub zgilotynowano, inni emigrowali, zwłaszcza do Anglii. Od 1767 r. rozpoczęto zwalczanie życia zakonnego w Republice Weneckiej. Najpierw zakazano składania ślubów zakonnych, potem ograniczono liczbę zakonników w klasztorach, wreszcie zlikwidowano niektóre klasztory. W latach 1782-83 Józef II skasował prawie wszystkie klasztory w Austrii. Kasata ta objęła również klasztory karmelitańskie w Galicji. W 1802 r. zostały skasowane liczne domy w obu prowincjach niemieckich. W 1810 r. skasowano wszystkie klasztory we Włoszech i Belgii. W 1864 r. przestała istnieć prowincja polska. W 1866 r. i w latach następnych doszło do drugiej likwidacji klasztorów we Włoszech. Od końca XVIII w. kapituły generalne ograniczały się do spotkania kilku lub kilkunastu przełożonych, którzy mogli przybyć do Rzymu. W 1785 r. na 23 prowincje było obecnych tylko 16 prowincjałów, w roku 1791 tylko sześciu. W latach 1791 do 1823 kapituły zostały w ogóle zawieszone. W latach 1797 do 1801 nie mogło się zebrać nawet definitorium generalne. Mogło się wydawać, że zakon a także i inne zakony - przestał istnieć. W 1823 r. odbyła się kapituła we Florencji, na której byli obecni prowincjałowie lub przedstawiciele 5 prowincji włoskich. Odtąd następuje powolne odradzanie się zakonu. W 1859 r. zakon liczył 970 zakonników, w 1872 r. - mimo ogólnej likwidacji klasztorów - 728, w 1881 r. - 954, 1889 - 1443. W okresie kasat wielu zakonników udało się do klasztoru na górę Karmel i klasztorów misyjnych. I to oni w dużym stopniu przyczynili się do odrodzenia zakonu. Jak już wspomniano w 1773 r. powstała Kongregacja portugalska, która liczyła 20 klasztorów w Portugalii, 1 w Angoli, 3 w Brazylii i oprócz tego kilka hospicjów w Portugalii i koloniach. Decyzją władz państwowych klasztory te zostały skasowane w 1834 r. W 1821 r. kongregacja liczyła 377 zakonników.

3. Zjednoczenie Zakonu i rozwój

Kasaty nie zniszczyły sił żywotnych zakonu. Zakonnicy, jak tylko to stało się możliwe, nawet z narażeniem się na represje polityczne, tworzyli nowe wspólnoty. Tylko w Portugalii i Hiszpanii wydawało się to niemożliwe. Jedynym klasztorem, który uratował się w Hiszpanii, był erem Desierto de las Palmas. Nie był on jednak urzędowo uznawany. Dzięki staraniom o. Dominika od Jezusa i Maryi byli członkowie Kongregacji hiszpańskiej, inkardynowani do Kongregacji włoskiej, za zgodą władz państwowych w 1868 r. założyli klasztor w Marquina jako kolegium misyjne dla Kuby. Pozwolenia na tę fundację udzielił papież Pius IX, zawieszając dla tego przypadku breve Klemensa VIII In apostolicae dignitatis, które zabraniało Kongregacji włoskiej zakładania klasztorów na terenie Hiszpanii. Fundacja ta dała początek nowej epoce w dziejach Zakonu Karmelitów Bosych. W 1874 r. klasztor liczył już 40 zakonników i istniała potrzeba nowej fundacji. Młodzi zakonnicy dążyli do zjednoczenia obu kongregacji. Pius IX żywo interesował się tym problemem. Obawiał się jednak reakcji komisarza apostolskiego o. Jana Maldonado oraz skutków powrotu do klasztorów 300 zakonników z dawnych klasztorów, już starych i schorowanych. Przestudiowanie problemu zlecono o. Hieronimowi Gotti. W oparciu o jego relację Pius IX podjął decyzję o zjednoczeniu ogłaszając 12 II 1876 r. breve Lectissimas Christi turmas. Zjednoczony zakon otrzymał prawo zakładania klasztorów na całym świecie, rządził się konstytucjami Kongregacji włoskiej. Zakonnicy z byłej Kongregacji hiszpańskiej, pragnący wrócić do zakonu, winni również przyjąć te konstytucje. Zjednoczenie przyśpieszyło odrodzenie zakonu w Hiszpanii. W 1876 r. na nowo erygowano konwenty w Larrea i Avili, wspólnota z Desierto de las Palmas podporządkowała się władzy przełożonych z Rzymu, dzięki czemu w tymże roku powstała semiprowincja hiszpańska. W roku następnym otwarto klasztor w Hawanie na Kubie, który dał początek licznym klasztorom w Ameryce Łacińskiej. Odrodzenie się zakonu w Hiszpanii było bardzo szybkie: w 1889 r. została erygowana prowincja Starej Kastylii, w 1895 r. Aragonii i Walencji, w 1905 r. Andaluzji, w 1906 r. Katalonii, następnie z niej wyodrębniła się prowincja Nawarry, z której z kolei w 1927 r. wydzielono prowincję Burgos. Zakon rozwijał się również w innych krajach, o czym świadczą nowe prowincje i nowe klasztory: w 1896 r. powstaje prowincja wenecka, 1904 neapolitańska, 1911 semiprowincja polska, 1896 erygowano nową prowincję na Malcie, a w 1904 r. również nową prowincję na Węgrzech. W drugiej połowie XIX wieku Kulturkampf zagroził zakonowi w Bawarii. Aby zapewnić sobie schronienie na wypadek kasaty, karmelici z Bawarii założyli klasztor w Holandii (1786) a następnie w Stanach Zjednoczonych, dając w ten sposób początek prowincji holenderskiej (1933) oraz waszyngtońskiej (1940 - 47). Karmelici hiszpańscy, poza Kubą (1880) i Argentyną (1899), założyli klasztory w Chile (1899), Peru (1910), Urugwaju (1910) i Brazylii (1911), gdzie również osiedlili się zakonnicy z prowincji rzymskiej. Klasztory karmelitańskie powstały również w innych państwach latynoskich: w Kolumbii (1911), Ekwadorze (1929), Boliwii (1930), Panamie ( 1943), Nikaragui (1945). Karmelici z prowincji weneckiej, którzy musieli opuścić Meksyk z powodów politycznych, osiedlili się w południowych stanach USA, dając w ten sposób początek prowincji oklahomskiej (1935), Katalończycy zaś przenieśli się do prowincji waszyngtońskiej. Po latach wrócili również do Meksyku, zakładając tam klasztory, które od 1933 roku zależały bezpośrednio od przełożonych w Rzymie, a w 1948 r. utworzyły własną semiprowincję. W 1902 r. karmelici z Belgii otworzyli nowicjat w Trivandrum (Kerala) w Indii, który w 1937 r. razem z trzema innymi klasztorami dał początek semiprowincji, a następnie prowincji malabarskiej. W 1957 r. doszło do złączenia z zakonem tercjarzy karmelitańskich obrządku łacińskiego, a następnie do utworzenia z niej prowincji Manjummel (1964). W latach trzydziestych krwawych prześladowań doznały prowincje hiszpańskie, zwłaszcza Kastylia, Katalonia i Arago-Walencja (1931 i 1936): 104 zakonników zostało okrutnie zamordowanych. Po wojnie domowej szybko jednak się odrodziły. Podczas II wojny światowej najwięcej ucierpiały prowincje polska, austriacka i bawarska. W 1950 r., w ramach ogólnej likwidacji życia zakonnego na Węgrzech, zostały zamknięte wszystkie klasztory karmelitańskie, a zakonnicy ulegli rozproszeniu. Zdecydowana większość z nich utrzymywała więź między sobą, a po upadku reżimu komunistycznego wróciła do odzyskanych klasztorów, odnawiając prowincję węgierską. W 1962 r., w czterechsetlecie Reformy Terezjańskiej, zakon liczył 25 prowincji, 3 semiprowincje i 7 misji, z 261 konwentami 3978 zakonnikami oraz 55 placówek misyjnych z 239 misjonarzami. Po Soborze Watykańskim II Kościół Katolicki dotknął kryzys powołań kapłańskich i zakonnych, do czego dołączyły się również liczne porzucenia stanu kapłańskiego i zakonnego. Kryzys ten nie ominął również Zakonu Karmelitów Bosych. Skutkiem tego następował systematyczny spadek liczebności zakonu, zahamowany dopiero w ostatnich latach. W grudniu 1989 r. zakon liczył 33 prowincje, 4 komisariaty i 2 delegatury, 426 konwentów kanonicznie erygowanych, 56 placówek nieerygowanych, 3681 zakonników. Ówczesna prowincja polska, licząca 269 zakonników, należała do najliczniejszych w zakonie, po nawarskiej - liczącej 288 zakonników. Do 1980 r. liczba zakonników co roku malała. W 1981 r. po raz pierwszy wzrosła w stosunku do roku poprzedniego o 28 i odtąd systematycznie wzrasta. Liczba kapłanów malała do r. 1988. W 1989 r. po raz pierwszy wzrosła w stosunku do roku poprzedniego (z 2309 do 2324; w r. 1996 - 2405). W tym samym czasie zaczęła wzrastać liczba kleryków: 1978 - 350, 1984 - 458, 1989 - 650, 1996 -825. W dalszym ciągu maleje liczba braci po ślubach uroczystych: 1978 - 461, 1989 - 356, 1996 - 333.