Reforma terezjańska - karmelici i karmelitanki bose

Karmelici bosi w Polsce od XVI do XIX wieku

o. Honorat Gil OCD

1. Osiedlenie się karmelitów bosych w Krakowie

W roku 1600 przybyło do Rzymu poselstwo władcy perskiego Abbasa I Wielkiego. Persja, podobnie jak państwa chrześcijańskie w Europie, była zagrożona przez imperializm turecki. Abbas I zwracał się więc do Klemensa VIII z prośbą o zorganizowanie ligi państw chrześcijańskich, która by razem z Persją walczyła przeciw Turcji.

Dla pozyskania sobie papieża poprosił również o przysłanie do Persji kapłanów, aby pracowali wśród chrześcijan znajdujących się na terenie jego państwa. Klemens VIII zdawał sobie sprawę z niemożliwości zorganizowania ligi antytureckiej państw europejskich, postanowił jednak wykorzystać sytuację dla nawiązania kontaktów z Ormianami mieszkającymi na terenie Persji. Misja, która miała udać się do Persji miała więc równocześnie charakter religijny i polityczny. Po nieudanej próbie wysłania do Persji jezuitów z Goa, misję zlecił papież karmelitom bosym kongregacji włoskiej. Poselstwo wyruszyło z Rzymu 6 lipca 1604 r. Wybrano okrężną drogę lądową, gdyż morska była opanowana przez Turków. Do Krakowa przybyli 25 sierpnia tegoż roku. Na skutek wojny domowej w Rosji, w którą pośrednio zaangażowała się również Polska, posłowie papiescy dopiero 30 listopada 1605 r. mogli przekroczyć granicę rosyjską, udając się w dalszą podróż. Podróż przez państwo rosyjskie trwała jeszcze dwa lata, ponieważ w dalszym ciągu utrudniała ją wojna. Przeszło roczny pobyt misjonarzy karmelitańskich na ziemiach polskich stał się okazją do propagandy Zakonu w Polsce. Skromny strój oraz surowy tryb życia pozyskały Zakonowi wielu przyjaciół na dworze królewskim oraz wśród mieszkańców Krakowa. Zaproponowano im założenie klasztoru w Polsce. Nie od nich to jednak zależało. Dlatego cały szereg osób wpływowych z Polski wysłało listy do Rzymu z prośbą o założenie klasztoru w Polsce. M.in.metropolita unicki Hipacy Pociej prosił o przysłanie kilku zakonników celem przeprowadzenia reformy bazylianów. Obradująca właśnie w Rzymie pierwsza kapituła generalna Kongregacji włoskiej wyraziła zgodę na założenie klasztoru w Krakowie i na zadośćuczynienie prośbie Pocieja, co zresztą nigdy nie zostało zrealizowane.Zasadniczym motywem zgody kapituły na fundację w Polsce, było pragnienie pracy nad umocnieniem i rozszerzeniem unii. Ponadto klasztor w Polsce miał służyć za hospicjum dla misjonarzy zdążających do Persji. Misjonarze karmeliccy w czasie swego pobytu w Krakowie, podjęli konkretne starania w celu przygotowania fundacji. Przy wydatnej pomocy króla Zygmunta III nabyto ogród od kasztelanowej oświęcimskiej Jadwigi Padniewskiej, za bramą św. Mikołaja w Krakowie. Wyznaczeni na fundację zakonnicy przybyli do Krakowa 28 listopada 1605 r., już po odjeździe z miasta misjonarzy perskich. W dawnym zborze ewangelickim urządzili kaplicę poświęconą Poczęciu N.M.P., sami zaś zamieszkali w drugim domku znajdującym się przy wejściu do ogrodu. Przełożonym pierwszego klasztoru karmelitów bosych w Polsce został o. Maciej od św. Franciszka - Hurtado de Mendoza, z pochodzenia Hiszpan. Towarzyszyło mu do Polski dwóch kapłanów i jeden brat konwers. O. Maciej od św. Franciszka był niewątpliwie najbardziej zasłużonym obcokrajowcem dla rozwoju Zakonu w Polsce. W latach 1605 - 1611 rządził klasztorem krakowskim, W r. 1611 został obrany przeorem lubelskim, na kapitule generalnej w 1617 r. wybrano go na pierwszego prowincjała polskiego; wybór ten powtórzyła kapituła prowincjalna w r. 1619. W r. 1620 został generałem Kongregacji włoskiej. Zawsze pamiętał o prowincji polskiej, gdzie go również szanowano. Ponieważ zastane budynki były bardzo zrujnowane, już w r. 1606 podjęto budowę pierwszego drewnianego kościoła i klasztoru. Budynki te znajdowały się poniżej dzisiejszego kościoła szpitalnego p.w. św. Łazarza. Uroczyste poświęcenie nowego kościoła odbyło się 18 października 1606 r. Dokonał go wypróbowany przyjaciel Zakonu bp Maciej Pstrokoński. W r. 1609 przybyli z Rzymu do Krakowa pierwsi karmelici bosi Polacy: o. Andrzej od Jezusa (Brzechwa) i br. Michał od św. Bartłomieja (kleryk). Ponieważ miejsce, na którym zbudowano klasztor, było bardzo wilgotne i narażone na częste wylewy Wisły, postanowiono przenieść kościół i klasztor nad teren wyższy. W r. 1630 położono kamień węgielny pod nowy, murowany kościół i klasztor. Na czas budowy zakonnicy zamieszkali w Wiśniczu. Budowa kościoła, przerwana na skutek wojen szwedzkich, trwała do r. 1682. W roku następnym kościół konsekrował sufragan krakowski Maciej Oborski. Klasztor przez cały czas swojego istnienia służył jako dom nowicjacki dla prowincji polskiej (z wyjątkiem okresu budowy 1630-1645). W r. 1787 klasztor został przymusowo sprzedany na szpital miejski. Zgromadzenie przeniosło się do klasztoru św. Michała w murach miasta. Otrzymane pieniądze użyto na remont klasztoru św. Michała. Dzisiaj dawny klasztor stanowi część zabudowań szpitalnych przy ul. Kopernika, a kościół jest kościołem szpitalnym p.w. św. Łazarza.

2. Rozwój Zakonu na ziemiach polskich

LUBLIN - klasztor p.w. Matki Bożej Szkaplerznej

W r. 1609 zgromadzenie krakowskie liczyło 14 członków, z czego przynajmniej połowę stanowili Polacy, w znacznej większości klerycy, którzy wstąpili do nowicjatu w Krakowie. Trzeba więc było pomyśleć o klasztorze przeznaczonym na dom studiów dla młodzieży zakonnej. Tym razem wybór padł na Lublin, jedno z bogatszych miast polskich, miejsce sądów trybunalskich. Po długich staraniach otrzymali karmelici kościół Ducha Św. położony za murami miasta, tuż przy Bramie Krakowskiej oraz część zabudowań szpitalnych. Przy kościele bowiem znajdował się szpital, a właściwie przytułek dla ubogich. Akt fundacji został podpisany 29 kwietnia 1610 r., kilka dni później karmelici weszli w posiadanie przyznanej im realności. W kościele lubelskim rozpoczął działalność kaznodziejską o. Andrzej Brzechwa, jeden z najwybitniejszych ówczesnych kaznodziejów w Polsce. W roku 1611 otwarto w Lublinie pierwszy kurs filozoficzny. Ponieważ korzystanie z kościoła Ducha Św. narażało klasztor na ciągłe zatargi z prepozytem szpitala, postanowiono zbudować nowy, obszerniejszy, obok kościoła Ducha Św. oraz klasztor przy kościele. Barokowy kościół został konsekrowany przez arcybiskupa lwowskiego J. A. Próchnickiego w r. 1619. Klasztor lubelski w pierwszych latach swojego istnienia zasłynął z dwóch dysput z arianami w r. 1616 i 1620. W r. 1803 w czasie pożaru miasta spłonął również kościół i klasztor. Karmelici przez pewien czas mieszkali w klasztorze św. Eliasza karmelitów trzewiczkowych, a od r. 1835 do likwidacji w r. 1864 w klasztorze karmelitanek bosych p.w. Św. Józefa, skąd siostry przeniosły się do klasztoru Niepokalanego Poczęcia, również w Lublinie.

LWÓW - klasztor p.w. św. Michała Archanioła

Do Lwowa przybyli karmelici bosi w r. 1613, w roku następnym zbudowali tam na Przedmieściu Krakowskim pierwszy drewniany klasztor. W r. 1634 poświęcono kamień węgielny pod nowy, murowany kościół i klasztor. W r. 1642 przeniesiono się do nowej siedziby. W r. 1781 majątek klasztorny przejął rząd austriacki, zakonnikom kazano przenieść się do klasztoru w Zagórzu, klasztor i kościół oddano najpierw reformatom, a następnie (1789) karmelitom trzewiczkowym, którzy posiadali go do r. 1945. W r. 1630 odbyło się w kościele św. Michała uroczyste wyznanie wiary arcybiskupa ormiańskiego Mikołaja Torosowicza.

KRAKÓW - klasztor p.w. śś. Michała i Józefa

Już od początku karmelici bosi dążyli do założenia klasztoru wewnątrz murów miejskich w Krakowie. Dzięki usilnym staraniom zabiegi te zostały uwieńczone pomyślnym skutkiem. Na parcelach pod zamkiem wawelskim, tuż za ogrodem franciszkanów, wybudowano klasztor, do którego wprowadziło się w r. 1618 zgromadzenie zakonne. W r. 1636 poświęcono kościół. W latach 1631 - 1643 przy kościele św. Michała prowadzono duszpasterstwo akademickie w ramach tzw. Oratorium pietatis. Dla swoich podopiecznych wydali specjalny podręcznik życia wewnętrznego pt. Exercitia spiritualia studiodiosorum Oratorii pietatis academici,w którym położono duży nacisk na uczestnictwo we Mszy św. i modlitwę myślną. Aż do r. 1787 klasztor był domem studiów, przede wszystkim teologicznych oraz przez pewien okres siedzibą prowincjała. W r. 1797 klasztor został zajęty przez władze austriackie na więzienie, część ojców udała się do Czernej, a inni przeszli do pracy parafialnej. Kościół z czasem popadł w ruinę i został rozebrany w połowie XIX w. Na miejscu kościoła i klasztoru stanął sąd i więzienie śledcze. Obecnie znajduje się tam muzeum archeologiczne.

POZNAŃ - klasztor p.w. św. Józefa

Karmelici bosi przybyli do Poznania w r. 1618, gdzie w ogrodzie kupionym od Elżbiety Michanówny, położonym za Bramą Wroniecką, założyli pierwszą placówką. W r. 1635 rozpoczęto budowę do dziś stojącego kościoła. Budowę przerwał najazd szwedzki, podczas którego spłonął dawny drewniany kościół i klasztor. Nowy kościół został konsekrowany w r. 1687. W r. 1801 klasztor - po dokonanej siłą eksmisji zakonników - został zajęty przez wojsko, a w kościele urządzono zbór ewangelicki. Zakonnicy, przez pewien czas mieszkali w klasztorze karmelitów trzewiczkowych p.w. Bożego Ciała, następnie przenieśli się do Zakrzewa i Warszawy. W r. 1918 klasztor zajęło wojsko polskie, kościół zaś został zajęty na kościół garnizonowy. Kościół poznański zasłynął jako bardzo żywy ośrodek kultu św. Józefa.

PRZEMYŚL - Klasztor p.w. św. Teresy

Fundatorem kościoła i klasztoru karmelitów bosych w Przemyślu był wojewoda podolski i starosta przemyski Marcin Krasicki, który na ten cel wykupił w r. 1620 parcele przyległe do murów miejskich między basztą Krawiecką i Kowalską, w południowej części miasta, powyżej budującego się wówczas kolegium jezuitów. Istniejący dzisiaj kościół wzniesiono w latach 1625-1630. W r. 1784 klasztor został zlikwidowany przez władze austriackie. Zakonników przeniesiono do klasztoru w Zagórzu, a kościół i klasztor oddano greko - katolikom, którzy w latach 1880-1886 przeprowadzili generalny remont kościoła i prace adaptacyjne. Kościół był katedrą greko - katolicką do r. 1946.

WIŚNICZ NOWY - klasztor p.w. Zbawiciela

Warowny klasztor i kościół w Wiśniczu Nowym były votum Stanisława Lubomirskiego za zwycięstwo chocimskie (1621). Budowę rozpoczęto w r. 1622. W r. 1630 odbyło się uroczyste wprowadzenie zgromadzenia z klasztoru nowicjackiego w Krakowie do nowego klasztoru. Budowa kościoła (konsekrowany w 1635) trwała jeszcze przez kilka lat. Wspaniała sztukateria zdobiąca wnętrze kościoła swymi motywami batalistycznymi przypominała o intencji fundatora. W r. 1782 klasztor wiśnicki został zlikwidowały przez władze austriackie. W klasztorze, z czasem znacznie rozbudowanym, urządzono więzienie, kościół przetrwał do drugiej wojny światowej, kiedy to został rozebrany przez Niemców (1940-1942). W ten sposób zniszczono jeden z najpiękniejszych zabytków architektury barokowej w Polsce. Obecnie w klasztorze również znajduje się więzienie.

WILNO - klasztor p.w. św. Teresy

Wszystkie dotychczas zakładane klasztory w prowincji polskiej znajdowały się w granicach Korony. Dopiero fundacja wileńska w r. 1626 przełamała tę tradycję. Za radą burmistrza wileńskiego Ignacego Dubowicza postanowiono wybudować klasztor przy bramie zwanej Ostrą. W r. 1633 przystąpiono do budowy kościoła p.w. św. Teresy. Koszta budowy pokrył podkanclerzy litewski Stefan Pac. Brama, zwana Ostrą, została wybudowana jednocześnie z murem miejskim w latach 1497-1506. Brama ta w r. 1508 została powiększona i przyozdobiona sztukaterią. Nad bramą we framudze umieszczono obraz Matki Bożej, który przed przybyciem karmelitów bosych do Wilna nie był otaczany specjalną czcią. W r. 1668 magistrat wileński oddał ostatecznie Obraz - już wówczas znany jako łaskami słynący - pod opiekę karmelitów wileńskich. W r. 1671 ukończono budowę kaplicy nad Ostrą Bramą, w której umieszczono Obraz. Od tego czasu kult Matki Bożej Ostrobramskiej przybrał na sile. Uroczysta koronacja obrazu odbyła się w r. 1927. Klasztor wileński został skasowany w r. 1844, w roku następnym karmelici opuścili Wilno. Klasztor oddano duchowieństwu prawosławnemu, kościół zaś i kaplicę Ostrobramską przejęło duchowieństwo diecezjalne.

CZERNA - erem p.w. proroka Eliasza

Jak już wspomniano wyżej, promotorem życia eremickiego w zakonie karmelitańskim był o. Tomasz od Jezusa. Celem życia eremickiego było danie możliwości gorliwym zakonnikom pogłębienia własnego życia wewnętrznego i w ten sposób przygotowanie ich do bardziej skutecznej działalności duszpasterskiej. Pierwszy klasztor eremicki został otwarty w r. 1600 w miejscowości Bolarque, położonej w Andaluzji, niedaleko Gibraltaru. Pierwsze konstytucje Kongregacji włoskiej postanawiały, aby przynajmniej co dwunasty klasztor był przeznaczony na erem. W połowie XVII w. obie kongregacje miały po pięć eremów. Niedługo po powstaniu samodzielnej prowincji polskiej także i polscy karmelici bosi rozpoczęli starania o założenie eremu. W r. 1625 pozyskali dla tej sprawy Agnieszkę Firlejową, wdowę po wojewodzie krakowskim Mikołaju Firleju. Dzięki jej ofiarności zakupiono na ten cel kilka wsi z dużym obszarem leśnym na wschód od Krzeszowic. Akt fundacyjny został podpisany w r. 1631, ale już w r. 1628 przystąpiono do budowy. W roku 1640, w nie ukończonym jeszcze klasztorze, rozpoczęto normalne ćwiczenia eremickie. Życie eremitów było objęte szczegółowym regulaminem. Czas dzielono między modlitwę, czytanie ksiąg religijnych i pracę fizyczną. Eremitów obowiązywało wieczne milczenie. Dwa razy w roku część z nich udawała się do odrębnych pustelni, gdzie tryb życia był znacznie surowszy. W czasie pobytu w pustelniach eremici zachowywali klasztorny rozkład zajęć. Na głos dzwonu z wieży klasztornej i oni dzwonili na znak, że czuwają i łączą swoje modlitwy z modlitwami współbraci. Dla podtrzymania pobożności i podzielenia się z innymi własnymi przemyśleniami, co pewien czas zbierali się eremici na tzw. kolacje duchowe czyli rozmowy na tematy religijne. Klasztor czerneński pełnił funkcję eremu do r. 1792, kiedy to przeszedł na nowicjacki porządek dnia. W r. 1875 - jako jedyny klasztor karmelitański na terenie Polski - został przyłączony do prowincji austriackiej.

BERDYCZÓW - klasztor p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP

Drugim sanktuarium maryjnym w rękach karmelitów bosych był klasztor berdyczowski, fundowany przez wojewodę kijowskiego Janusza Tyszkiewicza. Początki fundacji przypadają na rok 1630. W pierwotnych założeniach władz zakonnych klasztor berdyczowski miał być seminarium misyjnym dla kapłanów przygotowujących się do pracy na misjach. Pierwszy kościół (późniejszy dolny) został ukończony w roku 1643. Umieszczono w nim obraz NMP czczony przedtem w rodzinie Tyszkiewiczów. W drugiej połowie w. XVII karmelici musieli walczyć ze spadkobiercami Tyszkiewicza o prawo do fundacji. Dopiero w roku 1717 na dobre osiedlili się w Berdyczowie. Rozsławiony cudami Obraz NMP został koronowany w 1756 r. W latach 1758 - 1844 istniała przy klasztorze berdyczowskim drukarnia, największa wówczas na wschodnich kresach Polski, w której wydano ok. 700 druków. Były to przede wszystkim książki religijne, podręczniki szkolne, książki historyczne, gospodarcze oraz znane kalendarze wydawane w latach 1760 -1863, których nakład sięgał 40 tysięcy egzemplarzy. W r. 1768 w twierdzy berdyczowskiej przez pewien czas bronił się Kazimierz Pułaski. W 1866 r. klasztor został zlikwidowany, zakonnicy przeszli do kleru parafialnego. Zabudowania klasztorne przejęły różne instytucje państwowe. Na początku XX w. ks. Dionizy Bączkowski, proboszcz berdyczowski, próbował przywrócić sanktuarium berdyczowskiemu jego dawną świetność. W r. 1918 na kilka lat do klasztoru wrócili karmelici. W r. 1926 zmarł w Berdyczowie ostatni karmelita bosy o. Terezjusz Sztobryn.

KAMIENIEC PODOLSKI - klasztor p.w. Matki Bożej Zwycięskiej

Inicjatorką fundacji była Krystyna Potocka. Klasztor istniał w latach 1623-1672 i 1699-1866. Po kasacie klasztor przerobiono na katedrę prawosławną. W klasztorze najpierw znajdowało się seminarium katolickie obrządku łacińskiego, a następnie (od roku 1793) mieszkania dla duchownych prawosławnych. Karmelici kamienieccy zajmowali się wykupem jeńców z niewoli tureckiej jeszcze przed przybyciem do Kamieńca trynitarzy.

WARSZAWA - klasztor p.w. Wniebowzięcia NMP

Karmelici bosi osiedlili się w stolicy Polski w r. 1639, budując drewnianą kaplicę na Krakowskim Przedmieściu. Budowę murowanego kościoła rozpoczęto w r. 1643. Budowa trwała bardzo długo. Kościół konsekrowano dopiero w roku 1701. Klasztor został zlikwidowany w roku 1864 pod pretekstem udziału kilku zakonników w powstaniu. Klasztor do dzisiaj jest siedzibą seminarium metropolitalnego.

A oto pozostałe klasztory karmelitów bosych na terenie Polski przedrozbiorowej: Głębokie - z fundacji Józefa Korsaka (1639 - 1862), Wiśniowiec - z fundacji Jeremiego Wiśniowieckiego (1615 - 1832), Grodno (1668 - 1845), Zagórz (1700 - 1822), Kowno (1708 - 1815), Antolepty (1731 - 1832), Pińsk (1732 - 1832), Zakrzew (17415 - 18641) Miadzioł Stary (1754 - 1832), Milatyn (1755 - 1782), Wilno za Wilią (1739 - 1837), Kupin (1747 - 1832), Narodycze (1748 - 1763), Poszumień (1760 - 18641), Gudohaje (1764 - 1832), Taganróg (1811 - 1832) - placówka duszpasterska nad m. Azowskim dla opieki nad kupcami polskimi. W celu ułatwienia zarządzania klasztorami na obszarze Rzeczypospolitej w r. 1731 doszło do podziału prowincji polskiej na dwie: polską i litewską. Po trzecim rozbiorze prowincja polska rozpadła się z konieczności na polską i ruską - obie pod wezwaniem Ducha Św. prowincja ruska posiadała klasztory w Kamieńcu Podolskim, Berdyczowie, Wiśniowcu i Kupinie. Prowincja ruska istniała do roku 1832, kiedy to po kasacie klasztoru w Wiśniowcu i Kupinie pozostałe dwa zostały przyłączone do prowincji litewskiej, zlikwidowanej w r. 1844. W roku 1864 uległy likwidacji ostatnie klasztory prowincji polskiej.