o. Jerzy Gogola OCD
Bliższe określenie niektórych pojęć związanych z mistyką staje się konieczne z tej racji, że funkcjonują one w literaturze duchowej jako synonimy. Najważniejsze z nich to: życie mistyczne, doświadczenie mistyczne, kontemplacja wlana i sama mistyka. To ostatnie pojęcie nie może zawierać innych elementów niż te, które pojawiają się w trzech wcześniej wymienionych.
1. Życie mistyczne
a) Pojęcie
Jakkolwiek różne są opinie teologów co do natury mistyki i jej konstytutywnych elementów, wszyscy zgodni są w tym, że chrześcijańskie życie mistyczne jest pełnym rozwojem i przeżywaniem łaski i cnót teologalnych; jest rozwojem, który prowadzi wierzącego do cognitio Dei experimentalis, dzięki działaniu Ducha Świętego w sposób boski lub ponadludzki.
Określenie, jakie daje życiu mistycznemu J.G. Arintero, możemy uznać za reprezentatywne dla teologii duchowości dwudziestego wieku, zwłaszcza jego pierwszej połowy. Widzi on życie mistyczne jako:
“…głębokie życie wewnętrzne, którego doświadczają dusze sprawiedliwe, dzięki temu, że pozostają pod ożywczym działaniem Ducha Jezusa Chrystusa, przyjmują coraz lepiej, a czasami jasno odczuwają, Jego Boży wpływ – smakowity lub bolesny – a przez to, postępując w zjednoczeniu, stopniowo upodobniają się do Chrystusa i przemieniają w Niego”.
Wynika z tego, że chrześcijańskie życie mistyczne jest normalnym rozwojem łaski chrztu świętego i jest uczestnictwem w nadprzyrodzonej wspólnocie z Osobami Trójcy Świętej. Ten pełny rozwój życia łaski dokonuje się pod przewodnictwem Ducha Świętego i zakłada szczególne uczestnictwo w sakramentach, szczególnie w Eucharystii.
Działanie to sprawia postęp wierzącego w zjednoczeniu i upodobnieniu do Chrystusa. Samo doświadczanie Bożego działania jest jednak sprawą drugorzędną.
Istotne elementy życia mistycznego można ująć w formułę: wlane i miłosne poznanie Boga. Słowo wlane wskazuje na bierny sposób otrzymywania mistycznej wiedzy.
Z tego, co dotąd powiedziano, wynika, że życie mistyczne nie musi nieść ze sobą doświadczenia mistycznego opisanego przez św. Teresę od Jezusa i św. Jana od Krzyża. Takie doświadczenie nie jest konieczne, by mówić o życiu mistycznym. W takim jednak wypadku termin mistyka może być zastosowany jedynie w znaczeniu mniej ścisłym.
b) Antynomie życia mistycznego
Chodzi tutaj o paradoksy życia mistycznego, których nie potrafi rozwiązać ludzki rozum.
Pierwszy paradoks dotyczy zysku i straty. Człowiek osiąga maksimum ludzkiej i chrześcijańskiej dojrzałości, stając się coraz bardziej ubogi. Dochodzi tu do głosu ewangeliczna zasada zyskiwania życia kosztem śmierci (Mt 16, 24-25).
Drugi paradoks dotyczy ludzkiego wiedzieć i nie wiedzieć. W miarę, jak ludzki rozum gaśnie w swojej bezradności i niemożności, światło wewnętrzne, którym jest Duch Święty, coraz bardziej się rozjaśnia i oświeca naszego ducha w milczeniu, nie wyprowadzając go jednocześnie z ciemności naszej ziemskiej
kondycji. Bł. H. Suzo stwierdza, że prawda jest poznawana w niepoznawaniu. A dla św. Jana od Krzyża noc jest tym jaśniejsza, im jest ciemniejsza.
Trzeci paradoks polega na syntezie kontemplacji i zewnętrznej działalności. Według nauczania św. Teresy z Awili, Maria i Marta powinny stać się jedną osobą. Od intensywności mistycznego życia ukrytego w Bogu zależy otwartość na zbawienie świata. To nie ulega wątpliwości. Za przykład może służyć św. Katarzyna ze Sieny, wokół której pojawiały się nawrócenia jak kwiaty na wiosnę. Przemierzała drogi Włoch i Francji, nie opuszczając jednak wewnętrznego mieszkania. Podobnie Maria od Wcielenia, urszulanka, która organizując misje w Kanadzie, stwierdza jednocześnie, że cały czas jest zagubiona w ogromie tajemnicy Trójcy Świętej. Według racjonalnych rozumowań wzniosła kontemplacja i zewnętrzne działanie powinny się wykluczać, a w rzeczywistości tak nie jest, gdyż mają one wspólne źródło, łaskę Chrystusową. Skuteczność apostolska dusz kontemplacyjnych zamkniętych w klasztorach nie jest absolutnie mniejsza od wielkich misjonarzy pracujących na trenach misyjnych.
Jeszcze jedną antynomią i paradoksem najbardziej dla nas niepojętym jest połączenie w życiu mistycznym cierpienia i szczęścia. Kiedy dzisiaj ktoś choruje, zwykle załamuje się ręce, mówiąc: “ale nieszczęście”. U mistyków natomiast dokonuje się synteza cierpienia i radości. Widać u nich nienasycone pragnienie cierpienia z Chrystusem w celu współpracy w zbawieniu grzeszników. Bardzo często przewija się ten motyw w pismach bł. Elżbiety od Trójcy Świętej jeszcze z czasów przed wstąpieniem do Karmelu.
W siódmym mieszkaniu Twierdzy wewnętrznej Teresa od Jezusa opisuje skutki modlitwy zjednoczenia:
“Drugi skutek jest to wielkie pragnienie cierpienia, ale nie takie już jak przedtem, by jej pokój wewnętrzny odbierało. Tak głęboko bowiem tkwi w tej duszy górująca nad wszystkim żądza, by spełniła się w niej wola Boża, iż cokolwiek Boski Majestat zrządzi, to poczytuje za najlepsze. Każe jej Pan cierpieć – i owszem; nie każe – dobrze i tak, nie będzie się już tym udręczała, jak to czyniła dawniej”.
“Lecz jedna rzecz zwłaszcza nad wszystkie inne wydaje mi się dziwna. Widziałyście, jak wielkie utrapienia i cierpienia znosiła ta dusza, aby wreszcie mogła już umrzeć i cieszyć się Panem swoim. A teraz, kiedy osiągnęła to, czego pożądała, tak gorąco pragnie służyć Panu, przyczynić Mu chwały i duszom być pożyteczna, że już nie tylko nie chce umrzeć, ale raczej chciałaby najdłuższe lata żyć w najsroższych cierpieniach, byleby przez nie mogła oddać chwałę Panu, choćby w rzeczy najmniejszej… Chwałę swoją w tym zasadza, by mogła w czymkolwiek służyć Panu Ukrzyżowanemu”.
c) Życie mistyczne a doskonałość
Wraz ze wszystkimi teologami, niezależnie od ich przynależności do tej czy innej szkoły duchowości, uznać należy jedność życia duchowego, jako że jedna jest wiara, nadzieja i miłość, które stanowią o tym życiu od jego początku aż do szczytów doskonałości. Pytanie o relację między doskonałym życiem chrześcijańskim a życiem mistycznym nie może dotyczyć źródła, gdyż w obydwu przypadkach jest nim łaska cnót i darów. Nie dotyczy też celu, gdyż w obydwu przypadkach jest nim wizja uszczęśliwiająca lub biorąc pod uwagę okres życia ziemskiego, doskonała miłość. Łaska podstawowa jest jedna dla wszystkich; istotą doskonałości dla wszystkich, bez żadnej różnicy jest miłość. Tych prawd nikt nie podważa. Dyskusje dotyczą drogi prowadzącej do doskonałej miłości. Drogą do doskonałego zjednoczenia w miłości duszy z Bogiem – uczy św. Jan od Krzyża – jest noc ciemna, którą z kolei utożsamia z kontemplacją wlaną. To właśnie stanowi źródło dyskusji i podziałów wśród teologów. Jeżeli życia mistycznego nie kojarzymy z kontemplacją wlaną, lecz z dominującym działaniem Ducha Świętego, sprawa jest prostsza. Życie mistyczne osiąga cel, do którego prowadzi łaska uświęcająca, w tym znaczeniu należy do normalnego rozwoju łaski. A. Stolz opowiada się za stanowiskiem, którego broni R. Garrigou-Lagrange, uważając, że wszyscy powołani są do życia mistycznego, tak jak wszyscy powołani są do oglądania Boga w niebie, ponieważ każdy nosi w sobie istotną zasadę mistyki.
Relacje doskonałości i życia mistycznego możemy ująć następująco:
– życie mistyczne wchodzi w zakres normalnego rozwoju łaski,
– pełna chrześcijańska doskonałość ma miejsce jedynie w życiu mistycznym,
– wszyscy jesteśmy powołani do życia mistycznego.
Wszyscy powołani są do świętości (por. LG 39), ale nie wszyscy do doświadczeń mistycznych. W związku z powyższym, wszyscy powołani są także do życia mistycznego, czyli do tej pełni chrześcijańskiego życia, w którym dominuje wpływ Ducha Świętego nad inicjatywą wierzącego.
2. Doświadczenie mistyczne
a) Pojęcie
Doświadczenia mistycznego nie można traktować abstrakcyjnie, w oderwaniu od tego, co je podtrzymuje i żywi, tj. w oderwaniu od relacji z Misterium i z wiarą. Mistyk doświadcza w sobie właśnie niewypowiedzianej rzeczywistości Misterium Chrystusa. Doświadczenie mistyczne jest swoistym doświadczeniem łaski, które ogarnia całą naszą istotę.
Uczestnictwo w Misterium niesie z sobą podwójne dobrodziejstwo: poznanie bogactwa Misterium i uświęcenie człowieka.
Szukając istoty doświadczenia mistycznego w takim kontekście, należy uwzględnić:
– przedmiot doświadczenia, którym jest Misterium;
– podmiot doświadczenia – wierzący;
– relację między nimi.
Istoty doświadczenia mistycznego należy szukać w nowości relacji wierzącego z Bogiem. Na czym owa nowość polega? Ze strony Boga jest to działanie bez pośrednictwa pojęć i obrazów, można powiedzieć działanie bezpośrednie. Ze strony człowieka mamy do czynienia z doświadczeniem bierności. Jest ono ściśle związane z odkryciem w życiu duchowym przemożnego działania Ducha Świętego, któremu wierzący okazuje posłuszeństwo. Na tym etapie życia duchowego w ludzkiej świadomości dominuje działanie Ducha Świętego i On udziela człowiekowi poznania i miłowania według swojego boskiego sposobu. A człowiek jest tego świadomy.
Istoty doświadczenia mistycznego należy zatem szukać w świadomości bezpośredniej (bez pośrednictwa pojęć) boskiej interwencji Boga w osobiste życie duchowe. A. Gardeil mówi, że w doświadczeniu mistycznym nie są potrzebne pojęcia mistyk wchodzi w kontakt z Misterium w sposób bezpośredni.
Mistycy są, jak się wyraził Grandmaison, “świadkami miłosnej obecności Boga w nas”. Oto wymowny opis doświadczenia mistycznego św. Teresy od Jezusa z siódmego mieszkania Twierdzy wewnętrznej:
“O Boże wielki! Jakaż to różnica słyszeć te słowa i z wiarą je przyjmować, a czuć i rozumieć w taki sposób całą ich prawdę! Dusza, o której mówię, w ciągłym żyje zdumieniu, rosnącym z dniem każdym. Ma to uczucie, że te Boskie trzy Osoby nigdy nie odeszły od niej; jasno widzi, w sposób wyżej opisany, że mieszkają we wnętrzu, w najgłębszym wnętrzu jej, jakby w głębi jakiejś bezdennej. Nie mając nauki, nie potrafi wytłumaczyć, jaka to głębia, ale czuje to, że tam mieszka z nią to boskie towarzystwo”.
Ten tekst komentuje A. Royo Marín:
“Udzielanie się Boga w mistycznym zjednoczeniu nie zawsze jest tak wzniosłe, jak opisane tutaj przez Teresę, ale zawsze jest – za wyjątkiem biernych oczyszczeń lub nocy duszy – doświadczalną percepcją życia łaski. Słyszeć i wierzyć, to charakterystyka człowieka w stanie ascetycznym. Zrozumieć w sposób niewypowiedziany, doświadczalny – jest to przywilej mistyka”.
Teologowie zgadzają się co do tego, że do istoty mistyki, a więc i doświadczenia mistycznego, nie należą nadzwyczajne zjawiska towarzyszące, jak stygmaty, wizje, bilokacja… Wskazują natomiast na następujące cechy doświadczenia mistycznego:
– Istnieją chwile krótkie i niezaplanowane przez mistyka, kiedy – bez własnego starania o nie – wchodzi w bezpośredni kontakt z nieskończoną Dobrocią.
– To bezpośrednie uchwycenie obecności Boga (raz bolesne, raz słodkie, czasami jedno i drugie występujące jednocześnie) jest niewymowne.
– Poznanie, jakie się z tego rodzi, jest poznaniem ogólnym, ubogim w szczegóły.
– Poznanie mistyczne posiada swoje bogactwo uczuciowe o niezwykłej wewnętrznej sile. Jawi się jako bezdyskusyjna i narzucona oczywistość.
– Tu ma swoje źródło specyficzny język symboli.
Warto zauważyć, iż jakkolwiek używamy terminu doświadczenie, nie koncentrujemy się na doznaniach podmiotu, ale na relacji z Bogiem. Jeżeli tej relacji będą towarzyszyć zjawiska psychosomatyczne, nie zmieni to istoty rzeczy. Z praktycznego punktu widzenia zjawiska psychosomatyczne mają jednak bardzo duże znaczenie i właśnie ich występowanie powoduje konieczność szczególnego kierownictwa duchowego.
