Wprowadzenie
Postać św. Jana od Krzyża i ogólne założenia doktrynalne jego pism są już dzisiaj powszechnie znane, przynajmniej gdy chodzi o opracowania naukowe. Do nich należy odwołać się w przypadku, gdy korzystamy z jednego tylko dzieła. Każde z czterech wielkich dzieł: Droga na Górą Karmel, Noc ciemna, Pieśń duchowa i Żywy płomień miłości obejmują pewien aspekt całości, jedynie trudny do zrozumienia w całej pełni bez pozostałych ujęć, a nawet bez uwzględnienia tzw. pism mniejszych. Przypomnieć należy tutaj, że u podstaw każdego z poszczególnych pism Jana od Krzyża znajduje się jego osobiste doświadczenie mistyczne oraz wiedza teoretyczna i praktyczna uzyskana ze studium, doświadczenia i praktyki kierownictwa duchowego.
Noc ciemna jest skróconym tytułem jednego z głównych dzieł św. Jana od Krzyża, które nazwał on jako: “Objaśnienie strof, mówiących o sposobie, jakiego dusza winna się trzymać na drodze zjednoczenia miłości z Bogiem możliwego w tym życiu”. Chociaż prawdę mówiąc, prawdziwy tytuł dzieła można odnaleźć w Żywym płomieniu miłości: “Noc ciemna Drogi na Górę Karmel” (ŻPM 1.25).
Kompozycja dzieła
Noc ciemna jest przedłużeniem doktrynalnej ekspozycji Drogi na Górą Karmel (por. DGK I, 1, 2), aczkolwiek jej charakter jest inny niż Drogi. O ile Droga może być uznana za swego rodzaju traktat teologiczny, Noc stanowi formę komentarza lub objaśnienia strof (declaracióń) na podobieństwo Pieśni duchowej i Żywego płomienia miłości, chociaż w formie bardziej poszerzonej i mniej ścisłej.
W sposób oczywisty ujawnia się tutaj zerwanie ze schematem Drogi, a jednocześnie zostaje przynajmniej częściowo zapełniona luka pozostawiona w Drodze na Górą Karmel. W traktacie Noc ciemna Jan od Krzyża mógł wreszcie spełnić obietnicę wyjaśnienia znaczenia poezji “nocy”. Objaśnienie pierwszej strofy dokonane w Drodze na Górą Karmel nie jest wystarczające, gdyż prawdziwy sens poezji dotyczy oczyszczenia biernego, a więc “drugiej nocy”.
Trudno wskazać na dokładną datę kompozycji. Zestawienie pewnych danych historycznych pozwala umiejscowić jej powstanie pomiędzy pierwszą redakcją Pieśni duchowej (CA), końcową częścią Drogi a początkiem Żywego płomienia miłości, tj. około roku 1585 podczas pobytu w Grenadzie. Podobnie jak wykład Drogi, tak komentarz Nocy urywa się nagle przy rozpoczęciu omawiania trzeciej strofy. Stało się tak nie z powodu braku czasu, gdyż następnie komponuje inne pisma i poprawia napisane wcześniej, lecz przypuszczalnie dlatego, że wyjaśnił w sposób wystarczający naturę nocy biernej, którą opiewały pierwsze dwie strofy, a o to mu najbardziej w tym dziele chodziło. Po drugie treść pozostałych strof, w tym, co istotne, pokrywa się z treścią strof Pieśni duchowej, więc komentarz musiałby być powtórzeniem tematów już omówionych. Bez względu na wszystkie racje jedno jest pewne: redakcja Nocy ciemnej została przerwana, ale to nie oznacza poważniejszego doktrynalnego braku.
Struktura redakcyjna
Struktura dzieła zostaje wyznaczona jedynie przez wersety poematu. Podziały na rozdziały i paragrafy, które znajdujemy w obecnym wydaniu, nie są autorstwa Jana od Krzyża, lecz pierwszego wydawcy jego pism z 1618 roku. Nie można jednak powiedzieć, że jest to płynny komentarz do pierwszych dwóch strof poematu Nocy. Znajdziemy w nim długie wyjaśnienia, nawiązujące do stylu Drogi, przy jednoczesnym braku innych dokładniejszych schematów. Zyskuje za to strona dynamiczna traktatu. Na pierwszy plan wysuwa się opis doświadczenia, by zepchnąć na drugi plan statyczne objaśnianie procesu oczyszczenia. Chociaż obydwa elementy, doktrynalny i doświadczalny, nieustannie przeplatają się ze sobą.
Największa nieregularność w komentarzu polega na dwukrotnym objaśnianiu pierwszej strofy poematu: najpierw w odniesieniu do nocy biernej zmysłów (cała pierwsza księga), a następnie w odniesieniu do biernej nocy ducha (NCII, 1-14). Ta druga interpretacja znajdzie swoje przedłużenie w komentarzu do drugiej strofy (NC II, 15-24). Zgodnie z tym, co Święty wcześniej zapowiadał, właściwy sens poematu dotyczy biernej nocy ducha (NC II, 1-24), ale trudno byłoby do niego dotrzeć bez wcześniejszych komentarzy i objaśnień. Stąd wszystko, co zostało napisane, jest bardzo cenne dla zrozumienia kulminacyjnego momentu w procesie uświęcenia, jakim jest przejście do pełnego zjednoczenia w miłości z Bogiem, tj. noc bierna ducha.
Gdy chodzi o rozwijaną tematykę, przebiega ona w następujący sposób: ogólna prezentacja nocy biernej jako kontemplacji oczyszczającej (NC I, 1) i jej konieczności w celu usunięcia przeszkód do zjednoczenia (NC I, 2); te przeszkody reprezentowane są przez siedem grzechów głównych dogłębnie analizowanych przez Świętego (NC I, 2-7), podział nocy na bierną zmysłów i bierną ducha (NC I, 8); różnice pomiędzy obydwiema (NC I, 14 i II, 4-25); owoce pierwszej nocy (NC I, 11-13); tematyka dotycząca biernej nocy ducha (NC II, 1-4); ukazanie jej składników i aspektów (NC II, 5-9); racje jej bolesnego charakteru (NC II, 11-13; 17-18); teologalny wymiar nocy (NC II, 21); wyjaśnienie, w jaki sposób stanowi ona przejście do zjednoczenia (NC II, 17-18, 21); dygresja o dziesięciu stopniach miłości (NC II, 19-20).
Doktryna Nocy ciemnej
Doktryna duchowa zawarta jest w poemacie opiewającym rozwój miłości “pośród nocy” pomiędzy Oblubieńcem a oblubienicą, czego objaśnieniem są dwie pierwsze strofy, lecz opis urywa się po zapowiedzi strofy trzeciej. Nośnikiem doktryny są więc trzy elementy: symbol nocy, poemat i objaśnienie strof (komentarz).
Symbol nocy i struktura poematu
Symbol nocy, stanowiący klucz systemu teologiczno-mistycznego św. Jana od Krzyża, jest ściśle związany z osobistym doświadczeniem mistycznym Świętego i nawiązuje do jego ucieczki z toledańskiego karceru (por. NC II, 14, 1). Symbol jest elementem najbardziej związanym z doświadczeniem i stanowi najoryginalniejszą intuicję twórczą Doktora Karmelu. Siła tego symbolu płynie z bardzo realistycznego odniesienia nocy kosmicznej do rzeczywistości symbolizowanej (doświadczenia duchowych ciemności). Jan od Krzyża posiadł głęboką intuicję rzeczywistości nocy, doświadczył niezwykle bolesnego działania Boga w swoim życiu duchowym i potrafił to dwojakiego rodzaju doświadczenie ująć w obrazie nocy. Jakkolwiek już w Drodze na Górę Karmel pojawia się słowo noc na oznaczenie ciemności duchowej, to dopiero w Nocy ciemnej mamy do czynienia z pełnym zastosowaniem tego symbolu. Symbol posiada charakter przede wszystkim duchowy, a w dalszej kolejności także literacki. Zawiera w sobie elementy różnego pochodzenia, które w momencie odniesienia do rzeczywistości mistycznej odegrają swoją rolę wychowawczą: 1) doświadczenie nocy kosmicznej, które zakrywa lub zaciemnia naturalne przedmioty, zaburzając doznania zmysłowe i duchowe; 2) tradycję biblijną i patrystyczną, która mówi o ciemności w momencie udzielania się transcendentnego Boga śmiertelnemu człowiekowi; 3) doświadczenie ciemności i opuszczenia, jakie Święty przeżywa w toledańskim karcerze jako przykład wielu innych sytuacji życiowych podobnych do tamtej.
Pozostając na płaszczyźnie duchowej, hiszpański mistyk wskazuje na trzy przyczyny duchowych ciemności: a) pozbawienie wierzącego doznań zmysłowych i duchowych albo upodobania w nich na początku drogi; b) wiara jako jedyny środek do zjednoczenia z Bogiem, ze swej natury ciemna dla ludzkiego umysłu; c) cel duchowej drogi – Bóg transcendentny, którego umysł człowieka śmiertelnego objąć nie zdoła (por. DGK 1,2, 1).
Symbol nocy jest odpowiedni dla każdej z tych przyczyn oddzielnie, a tym bardziej występujących razem.
Poemat
Związane z symbolem nocy doświadczenie znajduje swoją liryczną ekspresję w ośmiu strofach poematu Noc ciemna. Noc jest nie tyle okresem w życiu duchowym, dramatem na drodze zjednoczenia z Bogiem, ile rzeczywistością spotkania osobowego Boga z człowiekiem. Umiłowany (Chrystus) spotyka się z umiłowaną (dusza/wierzący) pośród nocy i dzięki nocy. Przed analizą poematu należy uwzględnić notę, jaką Święty zamieścił po przytoczeniu strof Nocy ciemnej: “Zanim przystąpimy do objaśnienia tych strof, należy przypomnieć, że śpiewa je dusza będąca już w stanie doskonałości, czyli w zjednoczeniu miłości z Bogiem” (NC, Prolog). Co innego opowiadać o drodze, którą przechodzi się aktualnie, a co innego po jej przejściu, kiedy autor już wszystko rozumie i cały dramat doświadczenia nocy widzi niejako osłodzony jej owocami. Czytelnikowi, który jeszcze nie przebył tej drogi, pozostaje zaufanie do Doktora Mistycznego, który ją zna.
Akcja opowiedziana w poemacie rozgrywa się w trzech scenach: ucieczka i poszukiwanie, spotkanie, komunia.
Scena pierwsza (strofy 1-4): ucieczka i poszukiwanie. Zakochana dusza ucieka ze swego domu w poszukiwaniu Umiłowanego, dając się prowadzić jedynie miłości.
Scena druga: spotkanie – strofa 5. Nie jest ono szerzej opisane, a jedynie wspomniane w strofie piątej. Jednak ta strofa stanowi centrum całego poematu: cel opiewanej dotąd przygody duchowej i źródło drogi opisywanej w ostatnich trzech strofach.
Scena trzecia (strofy 6-8): pełna pokoju osobowa komunia. Na pierwszym planie znajdują się osoby Umiłowanego i umiłowanej cieszące się wzajemną obecnością w atmosferze milczenia i pokoju.
Poemat zawiera całe duchowe przesłanie. Nocą ciemną jest wiara, albo lepiej – cała droga wiary człowieka zakochanego w Bogu. Na początku drogi wiara okazuje się niezawodnym przewodnikiem i środkiem do zjednoczenia z Bogiem. U kresu drogi wiara okazuje się być Osobą Umiłowanego, który stanowi podmiot wszystkich pragnień i poszukiwań.
Komentarz
Zwykle objaśnienie strof Nocy ciemnej bywa traktowane przez czytelnika jako najważniejszy element nocy ciemnej. Tymczasem, już z tego, co dotąd powiedziano, wynika, że tak nie jest. Nawet jeżeli zajmuje najwięcej miejsca i bez niego trudno byłoby zrozumieć przesłanie poematu, nie mógłby on istnieć bez uprzednio istniejących elementów. Najważniejsze jest pierwotne doświadczenie mistyczne, które przez mistyka poetę i teologa zostaje związane z symbolem nocy i wyśpiewane w poemacie. Lepiej jednak traktować wszystkie te elementy łącznie.
Ponieważ Noc ciemna jest powiązana z Drogą na Górę Karmel, dlatego brakuje w niej części dodatkowych, takich jak m.in.: dłuższe wprowadzenie, podanie motywacji jej napisania, wskazanie trudności, źródeł, adresatów. Można nawet pójść dalej i powiedzieć, że Jan od Krzyża całą Drogę na Górę Karmel uważa za wprowadzenie do traktatu Noc ciemna. Istotnie bowiem Droga, mimo iż zawiera tak wiele zasad i konkretnych ich zastosowań do procesu duchowego, stanowi zaledwie wejście w prawdziwy proces oczyszczenia. Okres oczyszczeń biernych w życiu duchowym stanowił pole właściwie nie zbadane. Nasz autor podjął się tego trudu i na tym polu odniósł największe zasługi.
Komentarz do poematu Noc ciemna nie stanowi objaśnień strof w ścisłym znaczeniu. Autor komentuje dwukrotnie pierwszą strofę i za każdym razem istotę nocy, zarówno biernej zmysłów, jak i biernej ducha, wyjaśnia już w oparciu o pierwszy werset: En una noche oscura. Reszta jest mu w zasadzie niepotrzebna. Komentuje te wersy chyba bardziej ze względów formalnych niż z duchowej konieczności.
Treść komentarza można podzielić na cztery części:
1. trudne doświadczenia nocy realnie istniejących osób;
2. teologiczne zasady pozwalające zrozumieć jej przyczyny i cel;
3. opis sytuacji człowieka przed, w trakcie i po oczyszczeniach nocy;
4. owoce w postaci miłości i światła.
Gdy chodzi o strofy pozostające bez komentarza, nie należy ich pomijać. Można je lepiej zrozumieć w oparciu o strofy objaśnione, a te objaśnione można lepiej rozumieć w świetle strof nie objaśnionych. Jedno jest pewne: wszystkie razem obejmują całe itinerarium duchowe zjednoczenia duszy z Bogiem.
Jakkolwiek tekst Nocy ciemnej dotarł do nas jedynie w odpisach, nie ma najmniejszego powodu, by wątpić w jego oryginalność. Najnowsze hiszpańskie wydania dzieł świętego Jana od Krzyża opierają się na dwóch najważniejszych manuskryptach: pierwszy z Biblioteki Narodowej w Madrycie (nr 3446), drugi z Archiwum Generalnego Karmelitów Bosych w Rzymie (nr 328a). Inne manuskrypty wykorzystywane są jedynie marginalnie. Wewnętrzny podział na rozdziały i paragrafy zostaje zachowany zgodnie z wprowadzeniami dokonanymi w głównym wydaniu z roku 1618. Na tych i wcześniejszych hiszpańskich krytycznych wydaniach opierają się wszystkie tłumaczenia na języki obce, w tym także niniejsze polskie tłumaczenie dokonane w 1949 r. przez o. Bernarda Smyraka i poprawiane w kolejnych edycjach.
Lektura Nocy ciemnej powinna stać się zachętą do poszerzenia wizji duchowej drogi wierzącego przez sięgnięcie do pozostałych dzieł wielkiego mistyka Karmelu.
Jerzy Gogola OCD
Św. Jan od Krzyża,
Noc ciemna, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2001
