o. Jerzy Gogola OCD
Psalmy stanowią syntezę całej pobożności Starego Testamentu. W nich, bardziej niż w jakiejkolwiek innej księdze, czuje się objawienie, tzn. mowę Boga do człowieka, ale także mowę człowieka do Boga – modlitwę.
Psalmy były i są ciągle czytane, gdyż dotykają w swej treści różnych spraw życiowych. Można nimi wypowiadać przed Bogiem: radość i smutek, uwielbienie i bunt, nadzieję i miłość; można przypominać dzięki nim czasy minione, ale też snuć perspektywy co do przyszłości. Nic też dziwnego, że chrześcijaństwo, które wyrosło w kontekście tych wszelakich sposobów wypowiadania swych spraw przed Bogiem-Jahwe, nie pozbawiło się tego bogactwa, owszem, Księgę Psalmów uczyniło swoją księgą modlitwy. Paweł uczy, iż “mamy przemawiać do siebie w Psalmach i hymnach, i pieśniach pełnych ducha, śpiewając i wysławiając Pana w sercach naszych” (por. Ef 5, 19; Kol 3, 16; Jk 5, 13).
Aby móc w pełni korzystać z głębokiej treści Psalmów, trzeba je czytać głośno jako modlitwę lub pieśń religijną. Ale i to nie wystarczy. Należy je także studiować, by lepiej je zrozumieć, a tym samym lepiej się modlić. Należy doszukiwać się ich właściwego sensu, aby tym bardziej cieszyć się pięknem i bogactwem ich ducha. Z tego względu zawsze praktykowano w Kościele wyjaśnianie Psalmów, zwracając uwagę na ich aktualne znaczenie pierwotne i trwałe bogactwo treści.
Powstanie i charakter Psalmów
Psalmy są modlitwą Izraelitów. Powstawały na przestrzeni całej historii zbawczej, stąd są syntezą całej pobożności Starego Testamentu i wyrażają rozmaite myśli religijne. Jedne utwory przejawiają ducha społecznego, inne są wyrazem niepokoju duszy człowieka. Można w nich usłyszeć głos wojowników, królów, proroków, poetów religijnych, ubogich, przy czym wszyscy oni nie byli ani filozofami, ani intelektualistami w naszym rozumieniu, ale ludźmi, którzy pragnęli wyrazić swoje przekonania religijne, trudności, zawody, prośby, dziękczynienia i pouczenia. Wiązało się to z różnym kontekstem poza-literackim, jak różne są przejawy życia religijnego.
Księga Psalmów w j. hebrajskim nazywa się Księgą chwały. W rzeczywistości tylko jedna trzecia Psalmów ma charakter pochwalny. To jest właśnie znaczące, że wszystko zostaje objęte tym charakterem chwały. Izraelita chwali Boga również wtedy, gdy Go błaga. Nazwa “Psalmy” pochodzi od gr. Psalmoi, tj. melodie i psalterion (instrument strunowy = cytra, lira). Psalmy są zatem słowami śpiewanymi oraz zbiorem tych słów. Psałterz biblijny nie obejmuje wszystkich religijnych pieśni Izraela znajdujących się w księgach Starego Testamentu.
W skład Psałterza wchodzi 150 pieśni religijnych, podzielonych na pięć ksiąg. Septuaginta liczy ich 151 (Psalm 9 został podzielony na dwa). Zbiór zawiera pięć sekcji: 1–41; 42–72; 73–89; 90–106; 107–150. Ustalenie czasu powstania wszystkich Psalmów jest prawie niemożliwe. Psałterz można porównać do olbrzymiej katedry, którą budowały ręce wielu artystów z różnych epok. Stąd trudność w określeniu syntezy posłannictwa 150 Psalmów.
Psalmy ofiarują szczególną możliwość uchwycenia głębi modlitwy bliblijnej. Ułożone w ciągu całej historii Izraela przekładają na modlitwę historię ludu Bożego. Opowiadają o reakcji Izraela na czyny Pana. Są to modlitwy zrodzone z historii i życia, czytane z wiarą i świadomością, że Bóg działa i wszystko – bezpośrednio lub pośrednio – ma odniesienie do Niego. Modlitwa Psalmów w związku z tym nigdy nie jest oderwana od życia.
Psalmów nie czyta się jak zwierzenia autobiograficzne, ale jako modlitwy powstałe z myślą o liturgii. Odzwierciedlają głębokie przeżycia, są niejako odbiciem problemów, dramatów i radości całego ludu.
Izraelita zanosił swoje modlitwy do Boga nie jako człowiek Zachodu, będący indywidualistą, mało zespolonym duchowo z drugim człowiekiem. Dlatego też i pieśni są mniej prywatną modlitwą, a więcej wołaniem wspólnoty zbierającej się w świątyni czy synagodze. Uroczyste spotkania w sanktuarium, będące rocznicowymi obchodami tego, co przeżyli dzięki opiece Bożej, w tym także różnych ucisków i cierpień, stanowiły okazję do układania i chóralnego wykonywania Psalmów.
W Biblii również modlitwa liturgiczna jest modlitwą osobistą, przeżywaną z zaangażowaniem. W Psalmach niełatwo odróżnić wymiar indywidualny od wspólnotowego, ale to spostrzeżenie jest cenne, bo pokazuje jak człowiek biblijny w pełni włącza się w swoją wspólnotę. Problemy ludu są przeżywane przez poszczególnych wierzących i stają się osobistym doświadczeniem. W każdym wypadku osobiste problemy są przeżywane i interpretowane zawsze w świetle historii zbawienia. I tak człowiek biblijny – w rodzinie czy w świątyni – modli się do Boga w sercu, ale zawsze włączony w historię swojego ludu.
Rodzaje
Ze względu na potrzeby wspólnot Izraela powstają różne gatunki Psalmów. Nie sposób rozgraniczyć i dzielić Psalmy tak, by jednoznacznie odnosić je do grupy takiego czy innego gatunku. Wiadomo przecież, że modlitwa prośby, dziękczynienia czy uwielbienia w jednym utworze łączy się częstokroć w znakomitą całość.
Upraszczając maksymalnie sprawę, możemy jednak wszystkie ich rodzaje sprowadzić do trzech podstawowych sytuacji życiowych człowieka: 1) radość, chwała, dziękczynienie; 2) ból, lament, błaganie; 3) refleksja nad życiowymi problemami. Stąd można mówić o hymnach pochwalnych, Psalmach błagalnych i Psalmach mądrościowych. Psałterz jest modlitwą człowieka, który wielbi, prosi, rozmyśla wobec Boga. Hymny i błagania, radość i lament brzmią jednocześnie, bo takie jest życie.
Psalmy pochwalne (hymny)
Zwykle hymn rozpoczyna się od wielbienia Boga, podany zostaje motyw, dla którego należy Boga wielbić, a kończy się ponownym zaproszeniem do chwalenia Boga. Hymn nie celebruje abstrakcyjnych atrybutów Boga, ale jest celebracją Jego historycznych gestów, takich jak: stworzenie, wyzwolenie, ustawiczna opieka.
Gest stwórczy Boga nie jest zwykłym wstępem do historii zbawienia, ale jest gestem podstawowym, który dokonuje się ciągle. Każdego ranka Bóg pamięta, by wyprowadzić na niebo słońce i każdej wiosny pamięta, aby zesłać deszcz. W ten sposób biblijny człowiek cały czas jest otoczony rzeczywistością Bożego daru. Wspomnienie ogromnych gestów historycznych przemienia się nie tylko w uwielbienie i wdzięczność, ale i w nadzieję.
Hymn – oparty zwykle na darze i wspomnieniu – jest modlitwą otwartą, która patrzy jednocześnie wstecz i w przyszłość. Wspomina się przeszłość, by otworzyć teraźniejszość, na nadzieję na przyszłość. Hymny są modlitwą optymistyczną: wyrażają wiarę w Boga Stwórcę i Wyzwoliciela; wyrażają silną wiarę: Bóg jest Stwórcą, który uczynił dobrze człowieka i wszystkie rzeczy (Ps 8 i 104), czuwa zawsze nad swymi wiernymi (Ps 33 i 92), troszczy się o swoje stado (Ps 23), broni swój lud (Ps 27), rozlicza wszystkich sprawiedliwie (Ps 77), ustawicznie objawia ludziom swoją miłość (Ps 103). Hymny są ściśle kontemplacyjne, wyśpiewują radość, oddanie się Bogu i dziękczynienie.
Psalmy błagalne
Obok Psalmów pochwalnych znajdujemy Psalmy wyrażające niezadowolenie i smutek. Twórcy Psalmów nie wahali się umieścić również i ten rodzaj. Egzystencja ludzka bowiem ujawnia takie właśnie dwa oblicza kontrastujące ze sobą, a modlitwa to odzwierciedla.
Struktura Psalmu błagalnego jest następująca: rozpoczyna się wezwaniem, następnie opowiada się smutne zdarzenie, w którym znajduje się pojedynczy człowiek lub cała wspólnota, przytacza się racje, dla których Bóg powinien interweniować i często kończy się dziękczynieniem.
Inwokacja podejmuje pytania człowieka znajdującego się w biedzie, któremu zdaje się, że Bóg nie dba o niego: “Dokąd, Panie?”, “Jak długo?” (Ps 6, 4; 13, 2–3; 35, 17; 42, 10; 43, 2; 90, 13).
Rzeczą, która najbardziej wyzwala lament, jest nie tyle cierpienie jako takie, ile milczenie Boga; wierzącego dręczy nie tyle prześladowanie czy wygnanie, ile radość przewrotnych, ich lekceważenie Boga. Psalmista zdaje się być bardziej zatroskany o chwałę Boga niż o własny los. Wzywa się pomocy Bożej, odwołując się do Jego atrybutów: dobroci, miłosierdzia i wierności. Zwykle błaganie nie kończy się krzykiem chorego czy prześladowanego, ale dziękczynieniem. Wierzący dziękuje, zanim jeszcze otrzymał (Ps 22, 25; 140, 14). Oznacza to, że ponad wszystkim znajduje się ufność. W ten sposób nawet modlitwa błagalna jest otwarta, ufna, nastawiona na przemianę.
Psalmy mądrościowe
Psalmy mądrościowe zrodziły się z refleksji nad własnym życiem i historią, której Panem jest Bóg. Typowym ich przykładem jest Psalm 1. Dłuższe zatrzymanie się przy nim usprawiedliwia fakt, że Psalm ten (wraz z następnym) uznawany jest przez większość biblistów jako wprowadzenie do całego zbioru.
Prąd duchowy, zwany mądrościowym, jest zatroskany głównie o to, by człowiek był szczęśliwy. “Bo Pan mądrości udziela, z ust Jego – wiedza, roztropność; dla prawych On chowa swą pomoc…” (Prz 2, 6–7). Nie chodzi o egocentryczną szczęśliwość, ale otwartą na całą rzeczywistość, w której człowiek się znajduje: Bóg, bliźni, życie. O charakterze mądrościowym Psalmu mówią już pierwsze słowa: “Szczęśliwy człowiek”. Kończy się przysłowiem: “Bo Pan ma w pieczy drogę sprawiedliwych, a droga niezbożnych zaginie”. Poruszona w nim tematyka dotyczy szczęśliwego życia. Wszystko, czego podejmuje się sprawiedliwy, udaje się. Jednak sprawiedliwy nie dlatego cieszy się powodzeniem, że on jest sprawiedliwy, ale że umie rozeznać to, co słuszne. On podejmuje się działania jedynie zgodnego z Bożym planem. Jego odczytywanie prawa nie ma charakteru prawniczego, ale pomaga realizować właściwie życiowy plan.
Tok myślowy. Tekst zawiera charakterystykę sprawiedliwego i nieprawego, przeciwstawiając jednego drugiemu. Podczas gdy sprawiedliwy wydaje owoc i trwa, bezbożny ginie w swoim pustym działaniu.
Są tam różne porównania, np. symbolika kosmiczna: powietrze, ziemia, woda. Wiatr, symbol niestałości i posuchy, jest odniesiony do bezbożnego, a ten z kolei porównany do plewy. Ziemia wydaje owoce dzięki wodzie. Odpowiednikiem wody jest prawo. Stąd konsekwencje: plewa na wietrze = bezbożny; drzewa zasadzone nad wodą = sprawiedliwi, którzy rozważają prawo Pańskie.
Lektura chrześcijańska. Posłannictwo Psalmu może mieć bezpośrednie zastosowanie. Możemy go ubogacić jeszcze bardziej, odwołując się do NT. Można recytować Psalm, nie zmieniając słów i odnosząc do całej ludzkości. Symbolizm drogi nabiera nowego znaczenia w świetle słów Chrystusa “Ja jestem Drogą, Prawdą i Życiem” (J 14, 6). Jezus, włączając nas w swoje życie, ustawia nas jednocześnie na Swojej drodze do Ojca. Sąd ma sprawować Chrystus. Cała historia Kościoła jest pielgrzymowaniem do domu Ojca.
Tematyka
Medytacja Psalmów pozwala odkrywać Boży plan, Boże oblicze, a także rozumienie duchowego znaczenia Pisma świętego. Przyglądając się różnym cechom modlitwy w poszczególnych okresach historii, można zauważyć podstawowe tematy objawienia:
– W okresie starożytnym: słowo Boga do człowieka, stworzenie, wybawienie z niewoli, ustanowienie Izraela ludem Bożym, różne interwencje zbawcze Boga w historii tego ludu;
– W okresie prorockim: sprawiedliwość (Amos), miłosierdzie (Ozeasz), świętość i transcendencja Boga (Izajasz), religia serca (Jeremiasz), zbawcze cierpienie Sprawiedliwego (Jeremiasz, II Izajasz), Boża obecność (Ezechiel), Mesjasz i królestwo mesjańskie (wszyscy prorocy);
– W okresie po przesiedleniu: stwórcza i zbawcza mądrość Boża, świadomość wspólnotowa, uniwersalizm zbawienia, wstawiennictwo świętych.
Wszystkie te tematy odnajdujemy w Ewangelii. Pobożność starotestamentalna przygotowuje do zrozumienia Chrystusa. Skoro cała jest zawarta w Psałterzu, więc jego kontemplacja jest celebracją i kontemplacją tego wszystkiego, co Ojciec Niebieski ofiaruje w Chrystusie. Żywa wiara Psalmów i liryka, pozwalają wyzwolić prawdy w nich zawarte z ich kontekstu historycznego i widzieć je w świetle Nowego Testamentu. Dlatego wszystkie wielkie tematy stają się modlitwą różnorodną i bogatą.
Słowo Boże jest punktem wyjścia dla religii ludu wybranego. Bóg przemówił i to jest podstawowy fakt stanowiący pomost pomiędzy Bogiem a człowiekiem. Niektóre Psalmy chcą wyrazić właśnie ten podziw, wdzięczność dla Słowa Bożego: 1, 18, 118. Prawie wszystkie Psalmy wychwalają Jahwe za stworzenie, wyzwolenie, różne Jego interwencje w historię Izraela: 8, 28, 32, 104 – chwała; 45, 47, 64, 66, 75 – wspólne dziękczynienie.
Sprawiedliwość i miłosierdzie Boże stanowią podstawowe przesłanie dwóch wielkich proroków Amosa i Ozeasza i znajdują szeroki odzew w Psałterzu. Psalmy 1, 15, 101 opisują najczystszy ideał człowieka sprawiedliwego. Psalmy tzw. pokutne opisują nędzę, jaka kryje się w sercu człowieka; pomimo smutnego stwierdzenia tego stanu rzeczy, przebija głęboka wiara w miłosierdzie Boże, wiara, że nic nie może człowiekowi stanąć na drodze do tego miłosierdzia.
Świętość wysławiana przez Izajasza i religijność w sercu przez Jeremiasza postulują i reprezentują religijność jeszcze wyższego rzędu, bronią także przed tym, by moralizm zbyt ludzki mógł łatwo wkraść się w pojęcie sprawiedliwości i miłości bez odwołania się do absolutnej transcendencji Boga. Leżący przed tronem Bożym Izajasz uczy, że sprawiedliwość ma wartość religijną tylko wówczas, kiedy odwołuje się do Boga świętego. Podobnie miłość, z jaką Bóg nas miłuje, nabiera swojej wzniosłości i skuteczności dzięki transcendencji Boga. O poczuciu “sacrum” i transcendencji Boga mówią: Psalm 28 i Psalmy o Bożym królowaniu: 93, 95–99.
Pocieszająca nauka o tajemniczej obecności Boga wśród swojego ludu, która przebija z nauczania Ezechiela i księgi Mądrości, chociaż obecna już w obłoku towarzyszącym izraelitom przez pustynię, jest odczuwana i wyśpiewywana w Psalmach, przede wszystkim 42, 65, 84, 132, gdzie wyrażana jest adoracja i jakaś nostalgia, która może być nasycona jedynie we Wcieleniu i Eucharystii.
Wiele Psalmów podkreśla wartość cierpienia za innych. Przejścia Jeremiasza, Hioba są zapowiedzią zbawczego cierpienia Sługi Jahwe i wynagrodzenia w przyszłości za prześladowanie sprawiedliwego (3, 6, 7, 13, 25–26, 36, 49, 73).
Powszechność królestwa mesjańskiego widoczna jest w Psalmach o mesjańskim królestwie: 2, 20–21, 45, 72, 110), o królowaniu Jahwe 46, 67, 92–100, w których znajdujemy punkt spotkania nieba i ziemi, gdzie czas łączy się z wiecznością.
