3. Mistyka Teresy a mistyka klasyczna

Na chrześcijańską mistykę zwykle patrzy się z punktu widzenia spektakularnej drogi, jaką kroczyli powszechnie znani mistycy. Zdaniem Hansa Urs Von Balthasara

“Teresa walczy z mistyką, gdyż jej mała droga jest nie do pogodzenia z nią. Dochodzi do jasnego i świadomego odrzucenia mistyki. W tym punkcie staje w prawie niezrozumiałej sprzeczności z dwoma wielkimi postaciami hiszpańskimi, które mniej lub bardziej świadomie, całym swoim zachowaniem zapraszają do mistyki, opisują ją jako coś niezwykle wzniosłego i ważnego, do tego stopnia, że w końcu odnosi się niemal wrażenie że chrześcijańska doskonałość bez mistyki jest trudna do pomyślenia i że doświadczenie zmysłowe, konkretne jest oczywistym ukoronowaniem ‘zwykłej’ wiary. Kiedy następnie, jak w przypadku Teresy z Avila, dochodzi się do szczytów Karmelu i mówi się o oddzielnych mieszkaniach duchowych, spontanicznie człowiek myśli o czymś ‘wyższym i niższym’, ‘doskonalszym i mniej doskonałym’. Ten schemat, który autorzy hiszpańscy opierając się na własnym doświadczeniu wprowadzili do mistyki, pozostaje z uwagi na jego jasność, czynnikiem dominującym w ekspozycji mistyki” (25).

Czy można się zgodzić z taką opinią? Autor oddał wielką przysługę Teresie tym, co o niej napisał. Jednak w punkcie dotyczącym jej mistyki, budzi nasz zdecydowany sprzeciw.

Teresa z Lisieux nie tylko, że nie odrzucała doktryny wielkich hiszpańskich mistyków, ale była wierną uczennicą Jana od Krzyża, który prowadzi właśnie ku istocie rzeczy, ku centrum życia teologalnego, ku bezpośredniej relacji wierzącego z Bogiem, którą pozwalają realizować cnoty teologalne: czysta wiara, nadzieja i miłość.

W dokumencie Kongregacji Concessionis tituli… widnieje tytuł: Uczennica Jana od Krzyża (26). A sama Teresa mówi:

“Ileż światła zawdzięczam dziełom Naszego Ojca św. Jana od Krzyża!… W wieku lat siedemnastu i osiemnastu nie miałam innego duchowego pokarmu; później jednak wszystkie książki pozostawiały mnie w oschłości, i stan ten trwa dotąd” (Ms A 83 r).

Niektórzy wyciągają z tego cytatu wniosek, że Jan od Krzyża miał wpływ na Teresę tylko przez dwa lata. Tymczasem uważna lektura pism Teresy ujawnia, że Jan od Krzyża był przewodnikiem Teresy przez całe życie karmelitańskie. W cytowanym tekście Teresa wypowiada się jedynie w sprawie korzystania z lektury na modlitwie. Jest to coś zupełnie innego niż korzystanie z ukierunkowania całego życia, jakie ktoś daje. A więc jest to całkowicie inny problem. Jan od Krzyża swoją doktryną formował myślenie Teresy, jej postawy. Wychowywał do tego, co ona tak doskonale zrealizowała. Teresa rozpoznała się w duszy — bohaterce pism Jana od Krzyża, dlatego okazał się mistrzem, jakiego potrzebowała.

Wiadomo, że cały system teologiczno-mistyczny Jana od Krzyża opiera się na cnotach teologalnych. Na nich również opiera się całe mistyczne życie Teresy z Lisieux, i to do tego stopnia, że Hans Urs Von Balthasar nazwał je “egzystencją teologalną” (27).

Jej droga nie stoi w sprzeczności z mistyką, ale jest drogą na wskroś mistyczną, z uwagi na postawę mistyczną Teresy, która odkryła absolutny prymat Bożego działania w swoim życiu i całkowicie się jemu poddała.

To prawda, że Teresa nie jest mistyczką w klasycznym tego słowa znaczeniu, osobą, która jest prowadzona przez Boga drogą kontemplacji wlanej, doświadczającą określonych fenomenów nierozłącznie związanych z danym etapem drogi (28): określonego pejzażu, wyznaczonych jasno etapów — przechodzenia przez określone mieszkania, stopnie miłości, pokory, rodzaje modlitwy mistycznej, rodzaje nocy. Ale czy nie jest mistyczką w ogóle? Po dokonanej prezentacji problematyki z tym związanej, odpowiedź na to pytanie narzuca się sama: zależy to od sposobu pojmowania mistyki.

Zakończenie

Mistyka jest nierozłączna z Misterium Chrystusa, w którym człowiek uczestniczy dzięki wierze. Mistykiem można nazwać człowieka, będącego w posiadaniu epignosis, czyli znajomości Misterium, dzięki zjednoczeniu z Chrystusem, którego dokonuje Duch Święty. W tym znaczeniu o apostole Pawle mówi się jako o wielkim mistyku (29), mimo, że trudno u niego znaleźć opis biernych nocy zmysłów i ducha w ujęciu Jana od Krzyża.

Życie mistyczne polega na świadomej dominacji cnót teologalnych (wiary, nadziei i miłości), które od momentu przeżycia mistycznego kierują całym ludzkim życiem i integrują je. Dynamizm teologalny polega na tym, że człowiek w sposób stały daje się prowadzić Duchowi Świętemu. Kiedy Duch Święty obejmuje panowanie nad naszym duchem, ludzka wolność przybiera formę posłuszeństwa Bogu.

Najcenniejszym owocem mistyki jest mądrość miłości, czyli wiedza, której Duch święty udziela, by człowiek umiał miłować Boga, Kościół i wszystkich ludzi, włącznie z najbiedniejszymi moralnie.

Te wszystkie istotne opisy na temat chrześcijańskiej mistyki odnajdujemy w życiu duchowym Teresy z Lisieux. Jej życie jest głęboko zakotwiczone w Misterium Chrystusa i Kościoła. Jej życie duchowe znajduje się pod przemożnym działaniem Ducha Jezusowego tak, że jej egzystencja istotnie przybrała formę posłuszeństwa Duchowi Świętemu.

Teresa nigdzie nie mówi o powołaniu do mistyki, a mimo to zebrała najwspanialszy owoc mistyczny w postaci życia na wskroś przemienionego w chwałę przygotowaną przez Chrystusa swoim wierzącym. Nie ulega wątpliwości, że wszyscy jesteśmy powołani do życia mistycznego, oczywiście w znaczeniu dojścia do stanu, w którym dominującą rolę odgrywa życie teologalne. Nie wszyscy natomiast możemy przeżywać “odbicie” mistyki w sferze psychicznej i zmysłowej. Nazwę “mistyka” mylnie dano “odbiciu” życia mistycznego. Przykład Teresy, a także nauka Soboru Watykańskiego II nakazują nam dążyć nie do mistyki, ale do Boga poznanego z Objawienia, obecnego dzięki ekonomii sakramentalnej w Kościele, obecnego przez łaskę w duszy.

(1) Andre Combes nie miał żadnej wątpliwości co do tego, że “mała droga” Teresy była drogą mistyczną (por. A. Combes, Introduzione alla spiritualitá di S.Teresa del Bambino Gesú, Ed. Libreria Fiorentina, Firenze 1949, s. 259).
(2) Por. E. Ancilli OCD, La mistica: Alla ricerca di una definizione, w: La mistica, I, red.E. Ancilli, M. Paparozzi, Roma 1984, s. 17.
(3) Por. E. Ancilli, a.cyt, s. 17.
(4) Por. E. Ancilli, La mistica: Alla ricerca di una definizione, s. 17.
(5) Por. L. Bouyer, Wprowadzenie do życia duchowego, Warszawa 1982, 33-34; por. także W. Świerzawski, Mistrzu, gdzie mieszkasz? Hodie, Sandomierz 1994, s. 69.
(6) Por. W. Świerzawski, Mistrzu, gdzie mieszkasz? Hodie, Sandomierz 1994, s.70.
(7) Por. tamże.
(8) L’Osservatore Romano, wyd. polskie, (1997) 29-36.
(9) W Księdze Kongregacji ds. świętych Concessionis tituli Doctoris Ecclesiae Universalis S. Teresiae a Iesu Infante et a Sacro Vultu, znajduje się rozdział pod tytułem: “Źródła dzieła świętej Teresy od Dzieciątka Jezus” (r.9, s. 313 n), w którym został rozpracowany problem źródeł doktryny terezjańskiej ze wszystkimi szczegółami. Czwarty punkt rozdziału brzmi: “Teresa u żywych źródeł Pisma świętego”, w którym znajdziemy wszystkie aluzje Teresy do Słowa Bożego zebrane i skomentowane.
(10) Tłumaczenie ostatniego zdania zostało tutaj całkowicie poprawione, gdyż w dotychczasowych tłumaczeniach było ono oddawane błędnie, i to być może w sposób zamierzony, niejako z lęku przed jego złą interpretacją. Tłumaczącemu trudno było powiedzieć, że Teresa otrzymywała największe światła nie na modlitwie, ale poza nią. Problematyczne zdanie brzmi w oryginale następująco: “Je découvre juste au moment oú j’en ai besoin des lumiéres que je n’avaie pas encore vues, ce n’est pas le plus souvent pendant mes oraisons qu’elles sont le pus abondantes, c’est plutôt au milieu des occupations de ma journée…” (Manuscrits autobiographiques de sainte Thérese de l’Enfant Jésus. Office central de Lisieux [b.r.w.], s. 206).
(11) H. Urs Von Balthasar, Sorelle nello Spirito, s. 41 (tłum. własne).
(12) J. G. Arintero OP, Evolución mística, Salamanca 1989, s. 23.
(13) Określenie samej istoty mistyki, jakie daje A. Royo Marin w zasadzie nie różni się od określenia życia mistycznego, gdyż i on istotę mistyki upatruje w przemożnym wpływie Ducha Świętego poprzez dary na wierzącego. “Istotny składnik mistyki, który ją wyróżnia i oddziela od wszystkiego, co mistyką nie jest, polega na działalności darów Ducha Świętego w sposób boski lub ponadludzki, która zwykle jest przyczyną biernego doświadczenia Boga lub Jego Boskiego działania w duszy” (por. A. Royo Marin, La teología de la perfección cristiana, Madrid 1958, s. 223).
(14) P. Agaesse, M. Sales, Mystique, w DSAM 10 (1980) 1955n.
(15) P. Agaesse, M. Sales, Mystique, w DSAM 10 (1980) 1958.
(16) Concessionis tituli doctoris Ecclesiae Sanctae Teresiae a Iesu Infante et a Sacro Vultu, Cabellione 1997, s. 275.
(17) Por. tamże, s. 275.
(18) Por. tamże, s. 276.
(19) Por. Tamże, s. 277.
(20) H. Urs Von Balthasar, Sorelle nello Spirito, s. 261-262.
(21) Concessionis tituli doctoris Ecclesiae Sanctae Teresiae a Iesu Infante et a Sacro Vultu, Cabellione 1997, s. 278.
(22) P. Agaesse, M. Sales, Mystique, w DSAM 10 (1980) 1959.
(23) P. Agaesse, M. Sales, Mystique, w DSAM 10 (1980) 1965-1975.
(24) P. Agaesse, M. Sales, Mystique, w DSAM 10 (1980) 1966-67.
(25) H. Urs Von Balthasar, Sorelle nello Spirito, s. 256-257.
(26) Por. Concessionis tituli doctoris Ecclesiae Sanctae Teresiae a Iesu Infante et a Sacro Vultu, Cabellione 1997, s. s.330. Święta z Lisieux była także duchową córką Teresy z Avila z racji posiadania tego samego charyzmatu Ducha Świętego, jakim jest charyzmat terezjański (por. tamże, s. 323).
(27) H. Urs Von Balthasar, Sorelle nello Spirito, s. 49-67.
(28) Wprawdzie są i u niej pewne nadzwyczajne zjawiska, które niektórzy nazywają mistycznymi. Nie są one jednak naszym zdaniem żadnym argumentem ani za ani przeciw mistyce Teresy, gdyż te, poza małymi wyjątkami, mają charakter profetyczny, lub tzw. łask darmo danych czyli nie związanych z natury rzeczy z łaską uświęcającą.
(29) Por. G. Helewa, San Paolo mistico e mistica paolina, w: Vita cristiana ed esperienza mistica, Edizioni del Teresianum, Roma 1982, s. 51-122.

Święta Teresa z Lisieux słowem Boga dla świata,
I Karmelitański Tydzień Duchowości,
Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1998.