o. Jerzy Gogola OCD

Mistyka, podobnie jak świętość i duchowość, jest jedna w swej istocie, a różnorodna w swoich konkretnych wyrazach. Wspólnym źródłem wspomnianych rzeczywistości jest udział w Misterium Chrystusa przez wiarę i łaskę. Konkretny wyraz mistyki danej szkoły duchowości czy zakonu zależy od charyzmatu założyciela, gdyż ten wyznacza konkretny styl życia danej rodziny zakonnej i specyficzną służbę w Kościele. Mistyka karmelitańska, jak sama nazwa wskazuje, związana jest z zakonem karmelitańskim powstałym na początku XII wieku na Górze Karmel w Palestynie. W wieku XV powstaje gałąź żeńska zakonu. O wielkich przedstawicielach mistyki karmelitańskiej można mówić dopiero począwszy od XVI wieku, tzn. od powstania pierwszej wspólnoty karmelitanek bosych w Awili (1562), założonej przez św. Teresę od Jezusa niezależnie od istniejących nadal niereformowanych wspólnot karmelitanek, oraz od powstania pierwszego klasztoru karmelitów bosych w Duruelo (1568), z udziałem św. Jana od Krzyża, także niezależnie od istniejącej nadal gałęzi karmelitów dawnej obserwy. Powstałe klasztory tzw. Reformy mogły odłączyć się od macierzystego Zakonu, nie bez ostrych sprzeciwów tego ostatniego, dopiero w 1593 roku. Dzisiaj mamy więc do czynienia z dwoma prawnie niezależnymi zakonami: Ordo Carmelitarum (OCarm) oraz Ordo Carmelitarum Discalceatorum (OCD). Mówiąc o mistyce karmelitańskiej dzisiaj, zwykło się uwzględniać przede wszystkim dwoje głównych przedstawicieli zakonu karmelitów bosych: św. Teresę od Jezusa (1515-1582), doktora Kościoła i św. Jana od Krzyża (1542-1591), także doktora Kościoła, których mistyczna doktryna tworzy zasadnicze zręby karmelitańskiej szkoły mistyki. Ostatnio uwzględnia się również wybitnych jej przedstawicieli czasów najnowszych: św. Teresę od Dzieciątka Jezus (1873-1897), doktora Kościoła, św. Teresę Benedyktę od Krzyża [Edytę Stein] (1891-1942), św. Rafała Kalinowskiego (1835-1907), bł. Elżbietę od Trójcy Przenajświętszej. Każdy święty stanowi niejako nowe “wcielenie” karmelitańskiej duchowości i mistyki.

Fakt istnienia trzech doktorów Kościoła wśród świętych Karmelu każe wnioskować o wielkim zasięgu oddziaływania tej szkoły duchowości w Kościele. Mistyka poszczególnych świętych Karmelu jest szczegółowo studiowana przez teologów. Wyników tych badań nie można przedstawić w krótkim haśle informacyjnym. W tym miejscu posłużymy się schematem drogi do mistycznego zjednoczenia z Bogiem, który pozwoli uchwycić specyfikę procesu uświęcenia właściwego dla duchowości i mistyki karmelitańskiej, wykorzystując wkład wybitnych jej przedstawicieli.

1. Karmelitański ideał świętości

Ideał, ku któremu dążą i wskazują innym drogę mistrzowie Karmelu, jest wspólny wszystkim chrześcijanom. Jednak ideał świętości posiada wiele aspektów, takich jak: postęp w miłości i modlitwie, prawość moralna, wierność obowiązkom własnego stanu życia, właściwa relacja z bliźnimi, jedność z Kościołem, etc. Duchowość karmelitańską określa się jako duchowość zjednoczenia z Bogiem lub duchowość zażyłości z Bogiem. Święty Jan od Krzyża podaje dwie dopełniające się definicje zjednoczenia z Bogiem. W pierwszej chodzi o zgodność woli ludzkiej z wolą Bożą, o miłosne przylgnięcie do woli Bożej (DGK II, 5, 3). Jest to oczywiście jedynie warunek zjednoczenia, którego sprawcą może być tylko Bóg. W definicji drugiej jest mowa o małżeństwie duchowym lub zjednoczeniu mistycznym (PD 22, 3). Bóg podnosi duszę na szczyty życia duchowego, dając jej odczuć radość i pewność swojej obecności. Bezpośrednim celem wysiłków ascetycznych jest osiągnięcie zgodności woli, co jest możliwe dzięki czystości serca i doskonałej miłości. Tę naukę powtórzy św. Teresa Benedykta od Krzyża (Edyta Stein), twierdząc, że jest to warunek obowiązujący wszystkich i możliwy do wypełnienia przez wszystkich. Decyduje on o mierze naszej świętości. Jednocześnie determinuje zjednoczenie mistyczne, nie będące w naszej mocy, a wypływające z czystego daru Boga. W dążeniu do takiego ideału uprzywilejowane miejsce zajmuje modlitwa. Reguła karmelitańska mówi o modlitwie dniem i nocą, połączonej z ćwiczeniem się w obecności Bożej. Ideał karmelitański wymaga następnie wielkiej wspaniałomyślności. Dar z siebie jest warunkiem oddania się Boga nam: “Pan nie chce zmuszać woli naszej, więc przyjmuje, co Mu damy, ale całkowicie nam Siebie nie odda, póki my się całkowicie nie oddamy Jemu” (D 28, 12). Tak więc zgodność z wolą Bożą i małżeństwo duchowe to dwie kategorie wyrażające ideał Karmelu. Nie stanowią one jednak dwóch dróg, ale jedną. Wszyscy powinni naśladować Chrystusa w Jego całkowitym posłuszeństwie Ojcu i ogołoceniu własnej woli, dystansując się od wszelkich pragnień doświadczenia mistycznego. Dodać należy, że św. Teresa była osobiście przekonana, iż Bóg udzieli daru kontemplacji wlanej wszystkim, którzy nie cofną się z drogi prowadzącej do tej “wody żywej”. Czas pokazał, że nie całkiem słusznie, skoro istnieli w Karmelu święci, którzy osiągnęli szczyty świętości, nie idąc drogą kontemplacji wlanej.

2. Karmelitańska droga mistyczna

a) Cel drogi zawiera odniesienie do Boga – mistyczne zjednoczenie z Bogiem – i do “miejsca” tego zjednoczenia – centrum duszy. Cel drogi w zasadzie pokrywa się z ideałem świętości, przy czym uwzględniony jest dodatkowo element antropologii mistycznej, jakim jest centrum duszy. Zgodnie z nauką wielkich mistrzów duchowości, począwszy od pierwszych wieków, droga do Boga prowadzi przez ludzkie serce (vel: sumienie). Teza ta została wyeksponowana w Konstytucji soborowej Gaudium et spes (22), gdzie jest mowa o wewnętrznym sanktuarium własnego sumienia, w którym człowiek poznaje Bożą prawdę, słyszy Boży głos i otrzymuje zrozumienie własnej drogi. Mistrzowie Karmelu także wskazują na centrum duszy jako “miejsce” zjednoczenia człowieka z Bogiem. Św. Teresa z Awila prowadzi do zjednoczenia mistycznego poprzez kolejne mieszkania Twierdzy wewnętrznej, począwszy od mieszkania znajdującego się najbliżej wejścia aż do mieszkania centralnego.

Szczególny wkład w rozumienie tego punktu, oprócz św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża, daje św. Teresa Benedykta od Krzyża (Edyta Stein), stosując w jego opisie język filozofii fenomenologicznej. Według niej wezwanie do pielęgnowania życia wewnętrznego wynika już ze struktury osoby, która odkrywa we własnym wnętrzu sens swojej ziemskiej egzystencji. Wezwanie osoby do wnętrza jej duszy u Teresy Benedykty nie jest bezpośrednio związane z łaską inhabitacji Trójcy Świętej, a wejście do własnego wewnętrznego sanktuarium niekoniecznie dokonuje się, jak u Wielkiej Teresy, tylko przez modlitwę, ale także poprzez refleksję prowadzącą do poznania siebie. To miejsce, gdzie podejmuje się wolne decyzje, jest także miejscem zjednoczenia z Bogiem. Zjednoczenie mistyczne nie może więc dokonać się bez procesu interioryzacji, który prowadzi do centrum duszy. Komentarz tego zagadnienia stanowi najbardziej oryginalny wkład w interpretację dzieła Jana od Krzyża przez św. Teresę Benedyktę. Dusza jest duchem i człowiek znajduje się u siebie, gdy jest w swoim najgłębszym centrum. Dopiero stamtąd może wychodzić do zewnętrznego świata. Jednak dopiero zjednoczenie z Bogiem pozwala człowiekowi wniknąć do własnego najgłębszego wnętrza. Tam też człowiek może stać się zdolny do prawdziwie wolnych decyzji. Aktem w najwyższym stopniu wolnym jest oddanie się duszy Bogu. Dzięki temu Bóg wszystko działa w duszy, a jej nie pozostaje nic innego, jak przyjmować to Boże działanie.

b) Aspekty mistycznej drogi. Droga do mistycznego zjednoczenia z Bogiem, w ujęciu wszystkich mistrzów Karmelu, posiada dwa aspekty w nawiązaniu do dwóch wymiarów Misterium Chrystusa, z którego wyrasta wszelka chrześcijańska mistyka: śmierci i zmartwychwstania, ciemności i światła. Kontrowersyjne są opinie, według których mistyka św. Teresy z Awila jest mistyką światła, natomiast mistyka św. Jana od Krzyża – mistyką ciemności, śmierci, “nada“. Jan od Krzyża naświetlił jak nikt inny negatywny aspekt drogi mistycznej, lecz nie pominął aspektu pozytywnego (zmartwychwstania). Św. Teresa obydwa aspekty ukazuje na przemian, co sprawia, że znika, widoczny u Doktora Mistycznego, dramatyzm duchowej sytuacji wierzącego. Według niego “noc”, symbol ciemności duchowej, ze swej natury stanowi atmosferę całej duchowej drogi, a nawet samo zjednoczenie dokonuje się pośród nocy. Przyczyna nocy: potrzeba wyrzeczenia się naturalnych punktów podparcia w dążeniu do Boga, wiara i Bóg jako kres drogi nie znika aż do śmierci. Mistyczne zjednoczenie człowieka z Bogiem nie dokonuje się podczas “dnia”, symbolu światłości wiekuistej, ale najwyżej w przedświcie.

Mistyczne doświadczenie innych świętych Karmelu pozwala ubogacić rozumienie sensu duchowych ciemności. Oprócz teologalnego charakteru (Bóg stanowi dla umysłu niepojętą Tajemnicę – ciemność) posiada ona charakter psychologiczno-duchowy. Bóg jawi się człowiekowi jako Nieobecny. To doświadczenie o charakterze emocjonalno-psychicznym stanowi wielkie wyzwanie dla wiary, która, umacniając się poprzez przezwyciężanie trudności, osiąga wysoki stopień czystości. Pozwala mianowicie na przyjęcie Boga takiego, jakim jest. Szczególne światło rzuca na to zagadnienie doświadczenie mistyczne św. Teresy z Lisieux: najpierw obserwujemy u niej niejako odwróconą kolejność rzeczy: po licznych doświadczeniach ojcowskiej, a nawet macierzyńskiej miłości Boga, inaczej mówiąc, po doświadczeniu wymiaru zmartwychwstania i światła, następuje okres dziewięciu lat niemal całkowitej ciemności i doświadczenia nocy; okres ten trwa do jej śmierci. Następnie doświadczenie Teresy poucza, że posiada ono nie tylko charakter oczyszczający i wynagradzający, jak to obserwujemy u św. Jana od Krzyża, ale również aspekt współuczestniczenia w cierpieniach Chrystusa za zbawienie świata.

Konkludując, mistyka karmelitańska wyrasta z Misterium śmierci i zmartwychwstania Chrystusa. Jej treść jest taka sama jak i całej chrześcijańskiej mistyki: poznanie głębi Chrystusowej miłości (mądrość miłości) dzięki osobowemu zjednoczeniu z Nim w czystej wierze, bezwarunkowej nadziei i czystej miłości. Warunkiem otrzymania jej jest całkowita dyspozycyjność wobec Bożej woli. Ta zaś “wpisana” jest w konkretne powołanie, w otrzymany charyzmat. Charakter służby Kościołowi modlitwą kontemplacyjną w warunkach całkowitej dyspozycyjności wobec Bożej woli, jaki otrzymał Karmel, zwłaszcza począwszy od św. Teresy od Jezusa, ma zasadniczy wpływ na cechy karmelitańskiej mistyki. O powodzeniu karmelitańskiej mistyki decyduje fakt, że karmelitańscy mistrzowie (doktorzy Kościoła) wydobywają ze swego doświadczenia mistycznego wartości powszechne, niezależne od stanu i warunków życia.

Mistyka i mistycy Karmelu,
Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2007.