Przez cztery wieki pomijana i marginalizowana. Czego Anna od Jezusa tak właściwie broniła i dlaczego zapłaciła za to tak wysoką cenę?
Gdzie szukać głębszych przyczyn zaistniałego sporu? Czy chodziło tylko o sposób sprawowania władzy?
6. Korzenie sporów
Bynajmniej. Problem tkwił o wiele głębiej. Typowa dla Teresy humanistyczna wizja świata i człowieka diametralnie różniła się od nacechowanego pesymizmem nastawienia do rzeczywistości i dość sztywnych prerogatyw o. Mikołaja Dorii, genueńskiego kupca, który wstępując do Zakonu w wieku 37 lat miał już własny, mocno ugruntowany światopogląd.
Jeśli dla Teresy i najbliższych jej uczniów, tych których sama formowała, człowiek to istota wolna i odpowiedzialna, we współpracy z Bożą łaską zdolna wybrać dobro i podążać za nim, dla o. Dorii jest on przede wszystkim stworzeniem skażonym i zepsutym, zasadniczo skłaniającym się ku złu.
- Czy w takiej koncepcji można jednak odnaleźć miejsce na ideały oraz na harmonijnie zespolone ze sobą prawdę, dobro i piękno?
- Jaki obraz Boga tkwi u jej podłoża? Czuły i troskliwy, stawiający mądre wymagania Ojciec czy raczej groźny i nieubłagany sędzia?
- Jaką wizję życia zakonnego kształtuje taki sposób postrzegania rzeczywistości?
Chcąc wyrobić sobie właściwe pojęcie o mających na celu obronę terezjańskiego dziedzictwa działaniach Anny od Jezusa, kwestii tych pominąć absolutnie nie można.
Mówiąc jednak o wolności – a temat ten wciąż się tutaj przewija – dobrze będzie jeszcze sprecyzować, jak ją rozumiała i przeżywała Święta Nasza Matka.
Właściwie pojęta terezjańska wolność nie ma nic wspólnego z egocentryczną samowolą i bezrefleksyjnym podążaniem za własnymi upodobaniami. Teresa pisząc Wolnymi chce mieć Bóg swe oblubienice spiesznie dodaje i precyzuje: przywiązanymi tylko do Niego41. Chodzi tu zatem o wolność: od miłości własnej, egoistycznych kaprysów i zachcianek, przywiązania do stworzeń, opinii innych osób, społecznych konwenansów itp. Wszystko po to, by Bóg mógł po brzegi wypełnić ludzkie serce wyzute ze wszystkiego, co nie jest Nim.
Święta pokazuje nam piękno przyjaźni z Bogiem i zjednoczenia z Nim. To pragnienie Boga i Jego miłość – a nie lęk przed karą – rozszerza serce i wyzwala gotowość na poświęcenie, ascezę, umartwienie, oderwanie, wyrzeczenie itd. Jeśli na rzeczy trudne decydujemy się świadomie, chętnie i ze względu na najwyższą wartość, jaką jest zjednoczenie z Bogiem, możemy odnaleźć radość w tym, co nas kosztuje i ogałaca. Tak przeżywana asceza i cierpienie nie podcinają skrzydeł, nie prowadzą też do hamujących w rozwoju: smutku, przygnębienia, frustracji, zgorzknienia, wewnętrznego ściśnięcia i skurczenia się w sobie42. Teresa dostrzegała niszczącą siłę takich postaw i bardzo ich nie lubiła.
Przestrzega przed nimi szczególnie w 41. rozdziale Drogi doskonałości43 gdzie wskazuje na to, czym właściwie pojęta i dobrze przeżywana bojaźń Boża – dar Ducha Świętego – różni się od postawy określanej mianem encogimiento. Zdaniem Świętej, gdy za żadne skarby nie chcemy obrazić Boga i w Nim pokładamy ufność, nie polegając na samych sobie, nie trzeba chodzić tak ściśniętym i skurczonym w sobie, lecz w kontakcie z innymi można zachować świętą wolność ducha44 (D 41,4).
Teresa zaleca: Tak więc nie spinajcie się w sobie, ponieważ gdy dusza zaczyna się kurczyć, bardzo szkodzi to wszelkiemu dobru. Dlaczego? Popadając w skrupuły dusza staje się bezużyteczna dla siebie i dla innych. Widząc ją bowiem tak ściśniętą i skurczoną w sobie, inne dusze nie ośmielą się zbliżyć do Boga45 (D 41,5). By mogły odnieść pożytek, trzeba traktować z nimi z wolnością i bez tych „encogimientos” (D 41,6). Zakładając oczywiście, że towarzyszy temu prawa intencja połączona z otwartością, szczerością, prostotą i jednoznacznością – inne bardzo cenione przez naszą Świętą cechy charakteru i postawy, które warto w sobie wypracowywać46. Święta Matka przestrzega również: Nie pozwólcie, by Wasza dusza i duch się kurczyły, gdyż w ten sposób możecie utracić wiele dóbr… Nie dajcie zapędzić Waszej duszy w kozi róg, gdyż z tego, w czym upatrywała świętości, może wyniknąć wiele niedoskonałości…47 (D 41,8).
Gdy chodziło o umartwienie własnej woli, zapomnienie o sobie i dążenie do cnót, Matka Fundatorka była wymagająca, wręcz rygorystyczna, nie oszczędzała swoich córek. Wiedziała jednak, ile od kogo może wymagać (nie każdej poleciłaby sadzać ogórka). Nie poganiała nikogo przysłowiowym kijem. Nie stosowała form nacisku czy zastraszenia, gdyż dusze skrępowane nie mogą dobrze służyć Bogu, bo diabeł kusi je w tym punkcie; kiedy zaś mają wolność, bardzo często nie zwracają na to uwagi ani się tego nie domagają48.
Teresa miała świetną psychologiczną intuicję. Wiedziała, że wyruszenie w drogę wymaga więcej wysiłku przezwyciężania w sobie gnuśności i lenistwa, podczas gdy na dalszych etapach entuzjazm, determinację i zapał niekiedy trzeba wręcz hamować. Dlatego dała swoim córkom takie Konstytucje, które z jednej strony będą je mobilizowały do podejmowania trudu przekraczania samego siebie, a z drugiej będą chroniły przed zgubną nadgorliwością i przesadą. Była w tym zresztą wierna zamysłowi karmelitańskiej Reguły: Jeżeli ktoś dokona czegoś więcej, nagrodzi mu za to sam Pan, gdy powróci. Niech to jednak czyni z roztropnością, która jest miarą cnót49.
Anna od Jezusa założenia te tak umiejętnie potrafiła stosować w praktyce, że Ludwik z Leonu urzeczony tym, co zobaczył i usłyszał, nie wahał się napisać: To, co zwyczajnie ludzką naturę przeraża, one wprowadzają w czyn w taki sposób, jakby to było dla nich źródłem wytchnienia i ulgi. I tak ćwiczenie się w heroicznych cnotach zamieniając w smakowite zajęcie i w wyborną rozrywkę, czynem stwierdzają one prawdziwość słów Chrystusa, którego jarzmo jest słodkie, a brzemię lekkie.
Tak, pedagogia Świętych Rodziców, zarówno Teresy jak i Jana, zmierza do tego, by pomóc duszy wyjść z impasu początków i wzbić się do lotu. Chodzi o to, by rzeczy trudne uczynić łatwymi. I ten szczególny rys nie umknął uwagi wyżej wspomnianego autora: Tym zaś, co pośród tego wszystkiego największe budzi zdumienie jest smak lub, jeśli tak można to nazwać, uszczęśliwienie, z jakim podejmują się rzeczy ekstremalnie trudnych do wykonania.
* * *
Niestety, tchnące świeżością Ewangelii przesłanie Teresy trafiło na nieurodzajną glebę uprzedzeń i przesądów. O. Mikołaj Doria uważał, że większość zakonników to osobowości słabe, chwiejne i niestałe. W świetle takich założeń wolność jawiła się jako niebezpieczna i z gruntu sprzeczna z ideą życia zakonnego50. Jej dopuszczenie (w jakimkolwiek wymiarze) miało nieść ze sobą zbyt duże ryzyko popadnięcia w „rozluźnienie” (relajación) – odwrotność i przeciwieństwo surowości i rygoru właściwych reformie, do jakiej wszystkich zakonników wzywał Sobór Trydencki.
Czując na sobie brzemię odpowiedzialności za cały Zakon, Lew Karmelu zdecydowanie preferował model doskonałości oparty przede wszystkim na drobiazgowym przestrzeganiu zakonnej obserwancji51 (postrzeganej jako wartość sama w sobie) oraz ślepym posłuszeństwie (obedecer por obedecer52) bez konieczności osobistego rozeznawania. Stopniowo i konsekwentnie wdrażał też w życie środki, które jego podwładnym miały zapewnić odpowiednie warunki do realizacji takiej właśnie wizji doskonałości. Ewentualne nadużycia należało bezwzględnie karać i tępić. Podejście dość skrajne i trochę wypaczone, okazało się jednak chwytliwe.
Zewnętrzne struktury są po to, by stworzyć pewne ramy i warunki rozwoju i stymulować go, a nie dyktować jego tempo, na siłę coś przyspieszając lub hamując. Święta Matka chciała, by jej córki były takimi, by jak najwięcej móc u Boga wyprosić – świętymi – i struktury przez nią stworzone temu właśnie miały służyć. W taki sposób, by litera Prawa nie zabijała Ducha.
Czy nie temu właśnie Świętemu Duchowi chciała być wierna nasza obrończyni terezjańskiego dziedzictwa, Anna od Jezusa? Mogła wprawdzie dla świętego spokoju zamilknąć i podporządkować się… Ponieważ zdecydowała się zabrać głos, przyczepiono jej etykietkę „nieposłusznej, upartej i nieroztropnej”…
-
- Ana – heredera del espiritu de Teresa
