o. Piotr Neumann OCD

Wprowadzenie

Spojrzenie na epokę pozwala lepiej poznać i zrozumieć człowieka, który w niej żyje. Również, jeśli jest to człowiek święty.

Święta Teresa od Dzieciątka Jezus i od Najświętszego Oblicza jest dzieckiem swoich czasów. Działanie łaski kształtujące jej życie i duchowość wpisane jest w konkretną rzeczywistość ziemską określoną czasem i przestrzenią. Ten kontekst jej życia zostanie przedstawiony wielopłaszczyznowo. Jako główne obszary tej analizy będą tu wyodrębnione: Francja w aspekcie politycznym i kościelnym, papiestwo, środowisko rodzinne, życie zakonne i Karmel w Lisieux.

Podstawą zarysowania kontekstu Teresy będzie odniesienie cech charakterystycznych tejże duchowości do wybranych elementów ówczesnej religijności, takich jak życie sakramentalne, nabożeństwa do Dzieciątka Jezus, Najświętszego Oblicza i Najświętszego Serca Jezusa, akty szczególnego ofiarowania się Bogu, nabożeństwo do Matki Bożej, a wreszcie kult świętych i misje Kościoła.

1. Francja (1)

Od końca XVIII wieku poprzez cały wiek XIX Francja przechodziła niezwykle burzliwe dzieje polityczne. Oddziaływało to na wszystkie dziedziny życia w państwie, nie wyłączając Kościoła. Po obaleniu dynastii Burbonów i kilkunastoletnich rządach republikańskich, w 1804 roku Napoleon Bonaparte czyni Francję cesarstwem. Po upadku Napoleona nastąpiła tzw. restauracja Burbonów i rządy Ludwika XVIII (1814-24) i Karola X (1824-30), a następnie monarchia lipcowa z Ludwikiem Filipem I Orleańskim (1830-48), zwanym królem mieszczańskim, i faktycznymi rządami burżuazji finansowej. Kolejna rewolucja, lutowa, obaliła monarchię orleańską i ogłosiła II Republikę, której żywot trwał zaledwie trzy lata. Stojący na jej czele prezydent, Ludwik Napoleon Bonaparte (1808-73), w grudniu 1851 dokonał zamachu stanu i w roku następnym ogłosił się cesarzem Francuzów jako Napoleon III (1852-70), proklamując II Cesarstwo. Wreszcie w roku 1870 rozpoczął się okres III Republiki, trwający lat 70, tj. do roku 1940, gdy Francja uległa okupacji hitlerowskich Niemiec.

Już sam pobieżny przegląd zmian ustrojowych pozwala stwierdzić, że w dziewiętnastowiecznej Francji ścierały się dwa kierunki polityczne: monarchistyczny i republikański. Kościół francuski opowiadał się jednoznacznie za monarchią, republikanów uważał za burzycieli porządku ustanowionego przez Boga, a niektórzy biskupi demokrację określali wprost mianem herezji. Republikanie natomiast swoje antykościelne stanowisko uzasadniali przekonaniem, że religia wraz ze swym porządkiem moralnym jest obciążona powiązaniem z dawnym ustrojem społecznym i politycznym.

Narodziny Teresy poprzedził okres, gdy po restrykcyjnej polityce monarchii Ludwika Filipa Orleańskiego, Kościół we Francji odzyskał wolność, gwarantowaną przez konstytucję II Republiki. M. in. na gruncie prawa do zrzeszania się nastąpiło odrodzenie zakonów, biskupi uzyskali godność senatorów, a Kościół otrzymał prawo prowadzenia nie tylko szkolnictwa elementarnego, ale i średniego. Jeszcze korzystniejsze warunki egzystencji i rozwoju stworzono Kościołowi za II Cesarstwa. Napoleon III zwrócił katolikom wiele zagrabionych świątyń, przyczynił się do zreorganizowania duszpasterstwa wojskowego, zezwolił na powrót do Francji niektórych zakonów i na urzędowe kontakty biskupów ze Stolicą Apostolską, ponadto zniósł placet królewskie na pisma papieskie i przywrócił święcenie niedzieli i świąt katolickich.

Nastąpiło też ożywienie życia religijnego dzięki nowym zgromadzeniom zakonnym, licznym stowarzyszeniom i bractwom kościelnym. Duże było zaangażowanie wiernych w ruch pielgrzymkowy do sanktuariów maryjnych, takich jak La Salette i Lourdes oraz przy rue du Bac w Paryżu. Intensywnie rozwijał się kult Serca Jezusowego. Równocześnie odnotować trzeba brak znaczniejszego apostolatu w środowiskach robotniczych, które coraz bardziej opanowywali socjaliści, co powodowało dystans proletariatu od Kościoła, a w konsekwencji dechrystianizację.

Koniec II Cesarstwa wyznacza wojna, jaką w 1870 roku Francja wypowiedziała Prusom. Druzgocąca klęska pod Sedanem (l września 1870) i wkroczenie wojsk pruskich do Paryża (styczeń 1871) przyczyniły się do wybuchu powstania robotniczego w stolicy (marzec-maj 1871). Władzę przejęły siły radykalne odznaczające się wrogością wobec Kościoła. Komuna Paryska proklamowała rozdział Kościoła od państwa i konfiskatę dóbr kościelnych, sprofanowano wiele świątyń, a arcybiskup Paryża Georges Darboy (1813-71) i 62 innych duchownych zostali rozstrzelani.

W dziejach Francji rozpoczął się nowy okres, zwany III Republiką, na który przypada całe życie Teresy. Przewagę w rządzie zdobyli liberałowie. Początkowo polityka ich nie nosiła znamion antykościelnych. Francja nawiązała w tym czasie stosunki dyplomatyczne za Stolicą Apostolską, powstało pięć uniwersytetów katolickich, a sam Kościół cieszył się dobrze rozwiniętymi organizacjami, prowadził szeroką działalność wydawniczą i charytatywną. Zmiana sytuacji nastąpiła w roku 1876, gdy radykałowie zdobyli większość w parlamencie. W 1879 wydano ustawę zabraniającą prowadzenia szkół przez te zakony, które nie posiadały rządowego zezwolenia na osiedlenie się i działalność we Francji. Ustawę wykonano w roku 1880, co zapoczątkowało walkę Republiki z Kościołem o zakony i szkolnictwo. Zaostrzenie nastąpiło w 1882 roku, gdy uchwalono laicyzację nauczania elementarnego. Do kolejnych posunięć antykościelnych należało zaprowadzenie obowiązku służby wojskowej dla duchownych, zniesienie duszpasterstwa w wojsku i szpitalach, sekularyzacja sądów i szkolnictwa oraz ograniczenia dotyczące życia religijnego, m. in. kazań, procesji i stowarzyszeń kościelnych. Rok 1884 przyniósł wprowadzenie rozwodów cywilnych.

Coraz silniejsze były dążenia do rozdziału Kościoła i państwa oraz żądanie zniesienia konkordatu. Tych ostatnich postulatów na razie nie zrealizowano ze względu na niesprzyjającą w kraju sytuację oraz biorąc pod uwagę, że część wyborców nie popierała tych planów. Rząd uznał konieczność łagodzenia narastających napięć; temu zaś sprzyjała pojednawcza polityka Leona XIII. Papież zachęcał katolików francuskich, by zrezygnowali z zamiaru wznowienia monarchii i zaangażowali się czynnie w życie polityczne Republiki. Uczynił to w encyklikach “Nobilissima Gallorum” (1884) i “Au milieu des sollicitudes” (1892). Linię papieża reprezentowali nuncjusz apostolski w Paryżu abp Włodzimierz Czacki (1834-88) oraz arcybiskup Algieru Charles Lavigerie (1825-92). Katolicy wprawdzie rozbudowali swe organizacje, ale politycznie nie zdołali się zjednoczyć. Część z nich przyjęła wskazania papieża, inni, nastawieni zdecydowanie konserwatywnie, skrycie je zwalczali, popierali zaś skrajnie nacjonalistyczną organizację polityczną Action Française.

Nowe napięcia między katolikami a Republiką nastąpiły pod koniec wieku, gdy zgromadzeniom zakonnym zabrano część uposażenia, a sztandarowym problemem poruszającym umysły Francuzów stała się słynna sprawa Żyda alzackiego, Dreyfusa. Podjęty proces jego rehabilitacji doprowadził katolików do przekonania, że rządy Republiki opanowane są przez Żydów i masonów. Już po śmierci Teresy doszło do zamknięcia 12 tysięcy szkół katolickich, zniesienia prawie wszystkich zakonów, a w końcu ustanowienia przez Parlament w 1905 roku parlament ustanowił prawo o rozdziale Kościoła od państwa.

2. Papiestwo (2)

Życie Teresy przypada na okres dwóch wyjątkowo długich pontyfikatów papieskich, które łącznie trwały 57 lat. Gdy Teresa przyszła na świat, Kościołem od 29 lat rządził Pius IX. Jego pontyfikat był niezwykle trudny, przypadł bowiem na czasy, gdy Kościół usiłował odnaleźć swe miejsce w nowych warunkach politycznych i społecznych, jakie krystalizowały się wówczas w wielu krajach Europy. Dla życia wewnątrzkościelnego duże znaczenie miało ogłoszenie dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny (1854), który cztery lata później znalazł potwierdzenie w objawieniach w Lourdes. Silnym echem odbiło się ogłoszenie w 1864 roku encykliki “Quanta cura”, w której papież potępił naturalizm, liberalizm religijny, panteizm i inne błędy, a gwałtowną reakcję zwłaszcza w kręgach liberalnych, wywołał dołączony do tejże encykliki “Syllabus, czyli zbiór 80 głównych błędów współczesnych czasów”, opracowany na zlecenie papieża, lecz nie będący wypowiedzią papieską ex cathedra. Wreszcie Pius IX był tym, który po 300 latach od zakończenia Soboru Trydenckiego zdecydował się zwołać kolejny sobór powszechny, który przeszedł do historii jako Watykański I (1869-70). Sobór ogłosił dwa dogmaty: o prymacie biskupa Rzymu i o nieomylności wypowiedzi papieskich w dziedzinie wiary i moralności, wygłaszanych ex cathedra, czyli na mocy najwyższego urzędu nauczycielskiego Kościoła. Obrady soboru po kilku miesiącach zostały przerwane wybuchem wojny francusko-pruskiej, zaś we wrześniu 1870 roku Państwo Kościelne wraz z Rzymem zostało zajęte przez wojska jednoczących się Włoch. Papież ekskomunikował sprawców zaboru Państwa Kościelnego, a sam ogłosił się więźniem Watykanu.

Następcą Piusa IX został w roku 1878 papież Leon XIII. Podjął on wytrwałą pracę, mającą na celu adaptację Kościoła do dokonujących się przemian ówczesnego świata. Dużym osiągnięciem było uregulowanie stosunków Stolicy Apostolskiej z poszczególnymi państwami, także niekatolickimi. Naukę Kościoła publikował w licznych encyklikach, poświęconych m.in. Sercu Jezusowemu, Duchowi Świętemu, kultowi maryjnemu, studiom biblijnym, filozofii tomistycznej, a także takim zagadnieniom jak suwerenność i godność państwa, zadania społeczeństwa, prawa chrześcijaństwa, demokracja chrześcijańska. Ponowił też potępienie liberalizmu i masonerii, a w dziedzinie nauk kościelnych odrzucił racjonalizm. Jako pierwszy z papieży sformułował społeczną naukę Kościoła w słynnej encyklice “Rerum novarum” z 1891 roku. Cieszył się niezwykłym autorytetem moralnym społeczności międzynarodowej, a Stolica Apostolska, pomimo utraty Państwa Kościelnego, za jego pontyfikatu spełniała coraz owocniej swe uniwersalne posłannictwo.

Teresa miała wyjątkową okazję zobaczenia Leona XIII na audiencji w dniu 20 listopada 1887 roku. Miało to miejsce podczas odbywanej przez nią wraz z ojcem i Celiną pielgrzymki do Rzymu, jaką diecezja Coutances zorganizowała z okazji jubileuszu 50-lecia kapłaństwa papieża (3). Jeszcze tego samego dnia w liście do Pauliny, relacjonując to wydarzenie, napisała: “Ten dobry papież jest tak sędziwy, że można by powiedzieć, że nie żyje. Nigdy bym go sobie tak nie wyobrażała, on nie może prawie mówić; mówi za to ks. Reverony (4)”. To subiektywne odczucie Teresy wynikało z fiaska, jakim zakończyła się jej próba uzyskania od papieża zezwolenia na rychłe wstąpienie do Karmelu. Siedemdziesięciosiedmioletni wówczas Leon XIII miał przed sobą jeszcze 16 lat życia. Zmarł 20 lipca 1903 roku, prawie sześć lat po śmierci Teresy.

3. Rodzina

Teresa była latoroślą rodzin Martin i Guérin. Obaj dziadkowie znaczną część swego dojrzałego życia poświęcili służbie wojskowej. Pierre François Martin (1777-1865) został wcielony do wojska mając 22 lata i pełnił tę służbę aż do otrzymania dymisji w roku 1830, kiedy to wybrał Alençon na stałe miejsce zamieszkania wraz z żoną i dziećmi. W czasie wojen napoleońskich brał udział w walkach na froncie belgijskim, w Prusach i w Polsce. W epoce następnej, za restauracji Burbonów, awansował do stopnia kapitana, stacjonował kolejno w Lyonie, Awinionie i Strasburgu, a gdy w roku 1823 w Bordeaux przyszedł na świat jego syn Ludwik, brał udział w wyprawie hiszpańskiej, gdzie wysłużył sobie krzyż św. Ludwika (5).

Ojciec Zelii, Isidore Guérin (1789-1868), został powołany do wojska w roku 1809. Chrzest bojowy przeszedł w słynnej bitwie pod Wagram w pobliżu Wiednia, następnie uczestniczył w walkach w Hiszpanii i bitwie pod Tuluzą. Po latach Napoleon III odznaczył go medalem św. Heleny. Wraz z upadkiem I Cesarstwa opuścił armię i zaangażował się do żandarmerii, gdzie służył aż do przejścia w stan spoczynku. Wtedy też osiadł w Alençon przy rue Saint-Blaise 36, gdzie 29 lat później przyszła na świat Teresa (6).

Jak wiadomo, oboje rodzice Teresy zanim poznali się i zawarli małżeństwo, usiłowali wstąpić na drogę życia zakonnego. Ludwik Martin mając 22 lata, postanowił podjąć życie zakonne w pustelni kanoników regularnych św. Augustyna na Grand-Saint-Bernard w Alpach. Natychmiastowe przyjęcie do klasztoru uniemożliwił mu brak znajomości języków klasycznych. Przez cały rok próbował uczyć się łaciny i greki, ale choroba zmusiła go do zaniechania nauki i powrócił do doskonalenia się w zegarmistrzostwie (7).

Zelia Guérin pragnęła zostać szarytką. Sprawa ta jednak wyjaśniła się bardzo szybko. Gdy Zelia z prośbą o przyjęcie zwróciła się do przełożonej szpitala w Alençon, ta odpowiedziała bez wahania, że nie leży ono w zamiarach Bożych. Wprawdzie ze smutkiem, ale też z poddaniem, niedoszła postulantka przyjęła to orzeczenie (8).

Ludwik i Zelia przez całe życie zachowali wielki szacunek dla życia zakonnego. Uważali je za najwznioślejsze powołanie, które wszakże nie zostało im dane. Znalazło to wyraz w modlitwie Zelii:

“Mój Boże, ponieważ nie jestem godna być Twoją oblubienicą, […] wstąpię w związek małżeński, […] a wtedy daj mi dużo dzieci, i niech one wszystkie będą Tobie poświęcone” (9).

O postawie ojca Teresa dała wymowne świadectwo, pisząc, że kiedy wyznała mu swoje pragnienie wstąpienia do Karmelu, “w swej głębokiej wierze zawołał, że Dobry Bóg czyni mu wielki zaszczyt, kiedy tak prosi go o dzieci” (10).

Małżeństwo Martin boleśnie przeżywało wydarzenia polityczne poprzedzające narodziny Teresy. Wojnę z Prusami, jakkolwiek wypowiedzianą przez Francję, uważali za karę Bożą. Działania wojenne nie oszczędziły Alen5on: doświadczyło ono krótkiego bombardowania, a następnie do miasta wkroczyło 25 tysięcy żołnierzy pruskich. W domu Ludwika i Zelii zakwaterowano dziewięciu. Miasto obłożono kontrybucją trzystu tysięcy franków (11). Do Alençon dotarły także echa wydarzeń Komuny Paryskiej. W jednym z listów Zelia dała wyraz swemu przerażeniu wiadomością o rozstrzelaniu arcybiskupa Paryża i kilkudziesięciu kapłanów przez komunardów (12).

Jednak o wiele bardziej niż układem sił politycznych interesowali się aktualnymi losami Kościoła. Boleli z powodu narastającej po wydarzeniach Komuny fali bezbożnictwa i aktywności masonerii. Ludwik brał udział w pielgrzymkach do sanktuariów maryjnych. M.in. w maju 1872 roku z dwudziestotysięczną rzeszą pątników udał się do Chartres, oraz w maju 1873, “aby uprosić łaski, których nasza ojczyzna tak bardzo potrzebuje, aby okazała się godna swej przeszłości” (13). Bywał też w Séez i Lourdes (14). Wobec coraz śmielszych wystąpień antykościelnych, w Alen9on zawiązało się stowarzyszenie czynnych katolików (1875). W jego zorganizowanie zaangażowany był Ludwik Martin. Udzielał się w dziełach Konferencji św. Wincentego a Paulo, gorliwie uczestniczył w nocnych adoracjach Najświętszego Sakramentu (15). Także Zelia należała do licznych stowarzyszeń kościelnych, m.in. do konfraterni Konającego Serca Pana Jezusa (16).

Jednak codzienny rytm religijnego życia obojga małżonków wyznaczało ich wspólne uczestnictwo w porannej mszy św., możliwie częsta komunia św. oraz modlitwa z udziałem dzieci.