Hiszpański “złoty wiek”

Wiek XVI, zwłaszcza jego druga połowa, był Wiekiem Złotym w dziejach kultury hiszpańskiej, a także w dziejach mistyki hiszpańskiej. W pierwszej połowie życia św. Teresy dokonała się reforma cisneriańska (1515–1560). Jej inicjatorem i głównym twórcą był Ximenez de Cisneros (zm. 1517), spowiednik królowej Izabeli, kardynał, arcybiskup Toledo i prymas Hiszpanii, wielki inkwizytor, regent królestwa — i do końca życia franciszkanin. Zakony, zwłaszcza mendykanckie, zostały zobowiązane do surowej obserwy, kler diecezjalny do rezydencji i wiernego wypełniania obowiązków duszpasterskich. W Grenadzie założono pierwsze seminarium duchowne, które stało się wzorem dla seminariów trydenckich; liczba uniwersytetów wzrosła z 11 do 32, a wydziałów teologicznych z 10 w roku 1530 do 23 w 1568 roku. W połowie wieku na uniwersytecie w Salamance studiowało prawie 7 tysięcy studentów. W nowym uniwersytecie w Alcalá oprócz katedry teologii scholastycznej otwarto także katedrę teologii skotystycznej i nominalistycznej, a także katedry języków greckiego i hebrajskiego. Kardynał zapraszał na ten uniwersytet uczonych humanistów z Salamanki i Paryża, a w roku 1516 zaprosił do Hiszpanii nawet Erazma z Rotterdamu, który, niestety, z tego zaproszenia nie skorzystał. Z inicjatywy kardynała opracowano pierwsze drukowane wydanie pierwotnych tekstów Nowego Testamentu (Polyglotta Complutensia), wydawano również dzieła pisarzy antycznych. Ich studium uważano za pożyteczne wprowadzenie do naśladowania Chrystusa. Tak zrodził się humanizm chrześcijański, popierany przez Ximeneza. Rozprzestrzenianiu się jego idei służyły liczne drukarnie, które wydawały dzieła różnych szkół, także liczne księgi traktujące o życiu duchowym w języku kastylijskim. Nurt mistyczny i piśmiennictwo mistyczne stały się istotnym składnikiem humanizmu hiszpańskiego. W ten sposób, obok Góngory, Lope de Vegi i Cervantesa, klasykami literatury hiszpańskiej są Ludwik z Leonu, Teresa z Awili, Jan od Krzyża…

Reforma cisneriańska w sposób istotny wsparła trydencką reformę Kościoła. Najwybitniejszymi teologami na soborze byli Hiszpanie: Diego Laínez i Alfonso Salmerón — jezuici, Melchior Cano, Pedro Soto i Bartolomé Carranza, później arcybiskup Toledo — dominikanie, Alfonso Castro — franciszkanin.

Współcześnie z Teresą żyło około 20 wielkich świętych, wielu autorów dzieł teologicznych, którzy odegrali istotną rolę w realizacji trydenckiej odnowy Kościoła. Wspomnijmy przynajmniej niektórych: św. Ignacy Loyola — założyciel jezuitów i autor Ćwiczeń duchownych; św. Franciszek Borgiasz — jezuita, doradca duchowy św. Teresy; św. Franciszek Ksawery — jezuita, wielki misjonarz; św. Jan z Awili (zm. 1569) — wybitny kaznodzieja i reformator obyczajów, założyciel uniwersytetu w Baezie – który w jednym z listów potwierdzał ducha św. Teresy; Ludwik z Grenady (zm. 1588), dominikanin, autor ważnych dzieł mistycznych, m.in. O modlitwie i rozmyślaniu (229 wydań hiszpańskich), Przewodnik grzeszników (81 wydań hiszpańskich)…, ciągle czytany; św. Tomasz z Villanueva (zm. 1555), biskup ubogich i kaznodzieja; Ludwik z Leonu (zm. 1591), augustianin, obrońca reformy terezjańskiej, wydawca dzieł św. Teresy, m.in. autor słynnego dzieła O imionach Chrystusa; św. Piotr z Alkantary (zm. 1562), reformator franciszkański, doradca św. Teresy; Bernardyn de Laredo (zm. 1540), autor powszechnie czytanego, także przez św. Jana od Krzyża,Wejścia na Górę Syjon (św. Teresa wzięła od niego metafory: zamek, jedwabnik); nie można też zapomnieć o św. Janie od Krzyża i plejadzie wybitnych karmelitów i karmelitanek bosych. Z całą pewnością Wielka Teresa żyła w doborowym towarzystwie wielkich ludzi.

Jednak oni wszyscy razem również nie żyli na pustyni. Złoty wiek mistyki hiszpańskiej był mocno zakorzeniony w mistyce i pobożności ludowej. Trzeba było za to płacić różnego rodzaju błędami, ale to nie pomniejsza wagi samego faktu. Problemy te jeszcze omówimy szczegółowo. Dla przykładu wspomnimy o niezwykłym fenomenie miasta Baezy, które żyło w klimacie stałej egzaltacji religijnej. Z odrobiną ironii mówiono, że “aby Baeza była klasztorem, brakuje jedynie tego, żeby na noc zamykano bramy miasta”.

W roku 1571 Baeza liczyła 20–25 tysięcy mieszkańców, dwa razy tyle co Burgos i Awila (Sewilla liczyła 100 tysięcy). Była miastem fermentu religijnego, który miał miejsce poza klasztorami i kościołami. Ponad tysiąc kobiet dzięki tkactwu zarabiało na utrzymanie, pozostały czas poświęcając na modlitwę i zajęcia domowe. Były to recogidos, czyli beatki żyjące na ogół we własnych domach, liczne również w innych miastach. Niektóre z nich tworzyły nieformalne wspólnoty, które niekiedy przyjmowały jedną z reguł zakonnych, czasem przekształcały się w formalny klasztor. Najczęściej były analfabetkami. Miały własnych spowiedników i wielbicieli. Wpływ na masowość tego zjawiska miała liczna emigracja młodych mężczyzn do Ameryki, skutkiem czego część kobiet nie miała szans na wyjście za mąż. Na bazie takiej wspólnoty w Villanueva de la Jara powstała jedna z fundacji św. Teresy.