Herb Karmelu

Herb karmelitański - synteza duchowości
o. Jerzy Zieliński OCD

Zanim pojawił się herb

Herb Karmelu nie jest dziełem przypadku, ale znakiem, który powstał w sposób zamierzony i przemyślany, aby przekazać istotną treść charyzmatu karmelitańskiego. Należy on do rodziny znaków chrześcijańskich streszczających duchowość danej wspólnoty zakonnej. Jest znakiem rozpoznawczym naszej duchowości. Nie wystarczy zatem patrzyć na niego oczami ciała, ale również oczami serca, ponieważ dopiero one wprowadzają nas w zamknięty w nim świat karmelitańskich wartości.

U zarania swoich dziejów karmelici nie posiadali herbu, który - streszczając ich historię i duchowość - pełniłby funkcję znaku rozpoznawczego. Tak jak większość zakonów starali się stworzyć coś w rodzaju własnego credo, które odpowiadałoby zwięźle na fundamentalne pytania: kim jesteście i jaka jest wasza duchowość? Odpowiedzi na tak postawione pytania oczekiwali nie tylko obserwatorzy z zewnątrz, ale przede wszystkim ci, którzy pragnęli przyłączyć się do wspólnoty i żyć karmelitańskim charyzmatem. Rubrica prima, pierwsza rubryka najstarszych Konstytucji, owo zwięzłe karmelitańskie credo, wychodziła naprzeciw powyższym oczekiwaniom, dając najważniejsze wyjaśnienia. "Niektórzy nowi bracia w zakonie nie wiedzą dokładnie, jak odpowiedzieć tym, którzy pytają: kiedy i w jaki sposób powstał nasz zakon oraz dlaczego nazywamy się Zakonem Braci Błogosławionej Maryi z Góry Karmel. Pragniemy więc, w odpowiednich słowach, polecić im następujący sposób odpowiedzi. Ogłaszamy, poświadczając prawdzie, że począwszy od czasu, gdy prorocy Eliasz i Elizeusz zamieszkiwali pobożnie na Górze Karmel, święci Ojcowie, zarówno Starego jak i Nowego Testamentu, których kontemplacja rzeczy niebieskich pociągała do samotności tejże góry, bez wątpienia prowadzili życie przy źródle Eliasza, przebywając wytrwale i z powodzeniem w nieustannej oraz świętej skrusze. Ich następcy, w czasach po narodzeniu Chrystusa, wybudowali tam kościół pod wezwaniem i ku czci Błogosławionej Maryi Dziewicy, którą wybrali na swoją patronkę i od której, dzięki apostolskiemu przywilejowi, wywodzą swoją nazwę: Bracia Błogosławionej Maryi z Góry Karmel". Cztery główne elementy tego credo to: Eliasz, Elizeusz, Maryja i Góra Karmel. Herb Zakonu, który pojawił się jakiś czas później, ujął w formie graficznej te elementy, streszczając w sobie karmelitańskie początki i duchowość.

Historyczna ewolucja

Herb Karmelu nie pojawił się od razu w formie jaką mamy dzisiaj. Przeszedł swoją ewolucję, która jednak w niczym nie zmieniła jego zasadniczego przesłania dotyczącego duchowości i historii Zakonu.

Po raz pierwszy herb karmelitański pojawił się w druku w 1499 roku. Znajdujemy go na czołowej stronie KonstytucjiZakonu, a także na okładce wydanego w tym samym roku życiorysu św. Alberta autorstwa Jana z Nawalarii.

Centralnym elementem herbu jest postać Maryi umieszczona na tle owalnej tarczy słońca, którą podtrzymują dwaj aniołowie. Maryja siedzi na tronie, lewą ręką trzyma Dzieciątko Jezus, a prawą wznosi w geście błogosławieństwa. Pod Jej stopami znajduje się księżyc opatrzony łacińskim napisem: Luna sub pedibus eius (Księżyc pod jej stopami). Jej głowę wieńczy korona otoczona dwunastoma gwiazdami. Matka Syna Bożego ukazana jest w swej chwale jako wniebowzięta i ukoronowana, jako władczyni wszechświata. Wizerunek ten odpowiada opisowi niewiasty z wizji św. Jana Apostoła, którą miał na wyspie Patmos: "Potem wielki znak ukazał się na niebie: Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu" (Ap 12,1). W prawej ręce Jezus trzyma jabłko - symbol władzy królewskiej nad światem, a w lewej ostry miecz - symbol słowa prawdy dokonującego sądu. Ten element również zaczerpnięty jest z Apokalipsy: "Z Jego ust wychodzi miecz obosieczny, ostry" (1,16). Tarcza słońca podzielona jest poziomą linią. Górne pole zajmuje postać Niewiasty z Apokalipsy, dolne natomiast podzielone jest dwoma liniami, tworzącymi zarys góry, na trzy mniejsze pola. Pola nie mają jeszcze biało - brązowej kolorystyki, która pojawiła się później; wszystkie są białe. Nad tarczą słońca umieszczone są dwie łacińskie sentencje. Pierwsza: Ego sum Mater et decor Carmeli(Jestem Matką i ozdobą Karmelu). Druga: Helias et Heliseus Prophetae, duces Carmelitarum (Eliasz i Elizeusz Prorocy, przywódcy karmelitów).

Opisany powyżej herb przetrwał z nieznacznymi modyfikacjami aż do końca XVI w. Jedną z istotniejszych zmian było pojawienie się w jego górnej części dwóch gwiazd w miejsce sentencji o prorokach: Helias et Heliseus Prophetae, duces Carmelitarum. Postać Dziewicy w dalszym ciągu pozostaje w centrum herbu.

Znaczna zmiana w herbie ma miejsce w 1595 roku. W dekretach dla karmelitów Hiszpanii i Portugalii, wydanych przez generała zakonu Jana Stefana Chizzola w Sevilli, odnajdujemy jego całkowicie nową formę. Znika postać Dziewicy z Apokalipsy, a w jej miejsce pojawia się trzecia gwiazda. Wszystkie trzy są wpisane w owalną, podzieloną na trzy pola tarczę, przypominającą kształtem tarczę słońca z herbu z 1499 r. Całość herbu wieńczy napis Vexillum Carmelitarum (sztandar karmelitów). Znika również napis: Ego sum Mater et decor Carmeli. Pojawiają się natomiast dwa nowe elementy: ręka trzymająca ognisty miecz, wyłaniająca się z korony oraz wstęga opasująca herb z napisem: Zelo zelatus sum pro Domino Deo (Żarliwością rozpaliłem się o chwałę Boga Zastępów - 1Krl 19,10). Ta forma herbu przetrwała do dzisiaj i jest oficjalnym herbem karmelitów dawnej obserwancji.

Herb Karmelu terezjańskiego

Reforma terezjański zachowała w całości herb karmelitański dodając jedynie krzyż w górnej części tarczy. Pomysłodawcą wprowadzenia tego elementu - który miał nie tylko odróżnić herb nowej reformy od dotychczasowego, ale również zaznaczyć powrót do pierwotnego ducha zakonu - był najprawdopodobniej sam św. Jan od Krzyża lub sama św. Teresa od Jezusa. Przepisy wykonawcze Karmelitów Bosych stwierdzają: "Herb Zakonu, którego wzór umieszczono na początku księgi Konstytucji, w żadnym wypadku nie będzie zmieniany, ani modyfikowany" (rys. 4). Zdanie to wyraża głęboką troskę o zachowanie jedności formy i przesłania herbu terezjańskiego z oficjalną formą i przesłaniem herbu Karmelu.

Tradycyjna interpretacja herbu

Ewolucja herbu karmelitańskiego nigdy nie dotyczyła istotnych jego treści lecz jedynie drugorzędnych elementów tworzących ornamentykę. Dzięki temu cechuje go spoistość przekazywanych treści pozwalająca, z jednym wyjątkiem, na dokładne wyjaśnienie wszystkich symboli w nim zawartych.

Trzy gwiazdy

Ich interpretacja nigdy nie nastręczała większych problemów, gdyż ewolucja herbu wyraźnie wskazuje, iż kryją w sobie postacie Maryi, Eliasza i Elizeusza. Dwie gwiazdy z białych pól pojawiły się w miejsce sentencji: Helias et Heliseus Prophetae, duces Carmelitarum. Nie mogą więc oznaczać czegoś innego jak tylko postacie proroków, duchowych ojców karmelitów. Gdy w herbie z 1595 r. pojawia się trzecia gwiazda (biała) na brązowym polu, zrozumiałym jest, że symbolizuje ona Niewiastę z Apokalipsy, Matkę i ozdobę Karmelu, centralną postać pierwszego herbu z 1499 r. Trzy gwiazdy mówią o eliańsko - maryjnym charakterze zakonu.

Tarcza podzielona na trzy pola

Ten element zachował się w niezmienionej formie na wszystkich etapach rozwoju "sztandaru karmelitów", Vexillum Carmelitarum, od najstarszego (1499), aż po współczesny. Niemniej to właśnie on otwiera drogę do podwójnej interpretacji. Ponieważ w późniejszych wersjach herbu (od 1595) kolorystyka pól tarczy była biało - brązowa (lub biało-czarna), niektórzy sądzą, że mamy tu do czynienia z symboliką kompletnego ubioru karmelitańskiego. Dwa białe pola oznaczałyby zatem biały płaszczyk, a brązowe pole brązowy habit. Linie dzielące tarczę na trzy pola tworzą jednak kształt góry, stąd inni widzą tutaj kontur Góry Karmel. Obydwie interpretacje mają swoich zagorzałych zwolenników, gdyż zarówno jedna jak i druga są zgodne z duchem Zakonu i jego historią.

Korona i dwanaście gwiazd

Korona i dwanaście gwiazd podkreślają maryjny charakter Zakonu i odsyłają nas do pierwszego herbu (1499), gdzie również je odnajdujemy. Są atrybutami Niewiasty z Apokalipsy obleczonej w słońce. Jak już wspomniano Maryja ukazana jest tutaj w swojej chwale, jako wniebowzięta, ukoronowana i sprawująca władzę nad światem u boku swego Syna. Warto w tym kontekście nadmienić, że jedną z pierwszych uroczystości maryjnych, obok Zwiastowania i Niepokalanego Poczęcia, które zakon w sposób szczególny celebrował, była uroczystość Wniebowzięcia Maryi. Włączała ona karmelitów w tajemnicę królowania ich Matki w niebie (Ego sum Mater Carmeli), z duszą i uwielbionym ciałem, do którego to stanu, tak jak wszyscy inni wierni, wzdychali w czasie swego ziemskiego życia. Korona i dwanaście gwiazd wieńczących herb Zakonu mówią zatem o tej szczególnej nadziei karmelitów na udział w wiecznym królowaniu ich Matki.

Ręka trzymająca ognisty miecz

Element ten pojawił się w herbie z 1595 r. Ponieważ znajduje się w sąsiedztwie napisu: Zelo zelatu sum pro Domino Deo, nie ma żadnej wątpliwości, że ręka i ognisty miecz należą do człowieka, który wypowiedział powyższe zdanie - do proroka Eliasza. Ostry i obosieczny miecz wystąpił już w herbie z 1499 r. Trzymało go Dzieciątko Jezus. Miecz Eliasza wskazuje na boskie pochodzenie jego misji. Był prorokiem Słowa Bożego, które nie tylko nieustannie rozważał, którym nie tylko żył, ale i którym dokonał sądu nad Izraelem, prorokami Baala i królem Achabem. Zaświadcza o tym autor Księgi Syracha: "Powstał Eliasz, prorok jak ogień, a jego słowo płonęło jak pochodnia" (48,1). Ognisty miecz Eliasza przypomina karmelicie, że jego słowa mają być równie żarliwe. Będą takie, gdy rozważy je w obecności Pana i użyje w służbie sprawiedliwości.

Sentencja: Zelo zelatus sum pro Domino Deo

Podobnie jak ognisty miecz Eliasza, sentencja pojawiła się w herbie z 1595 r. Stanowi motto Zakonu, streszczając jego eliańskiego ducha. Prorok jest tym, który stoi w obliczu Boga żyjącego, a z tej intymnej więzi rodzi się żarliwość podjętej misji i jej skuteczność. Karmelita również ma żyć w świadomości stałej obecności Boga w jego życiu, gdyż tylko taka postawa zapewni owocne przeżywanie karmelitańskiego powołania. W niektórych wersjach herbu można spotkać dłuższą formę tej sentencji: Zelo zelatus sum pro Domino Deo exercituum.

Krzyż

Znak krzyża pojawił się w herbie Karmelu Terezjańskiego, wieńcząc szczyt Góry Karmel. Wydaje się, że właśnie ją musiał widzieć św. Jan od Krzyża w tle herbu, gdyż góra stała się dla niego głównym symbolem obrazującym duchową drogę karmelity. Ponadto czymś bardziej sensownym wydaje się umieszczenie krzyża na szczycie góry (tak jak to miało miejsce na Golgocie), aniżeli łączenie go z elementami stroju karmelitańskiego. Odpowiedź współreformatora Karmelu, którą według przekazu tradycji dał Chrystusowi przy Jego obrazie: "chcę cierpieć dla Ciebie i być pogardzanym", ustawia krzyż Jezusa i płynącą z niego miłość w centrum duchowości terezjańskiej. Poprzez upodobnienie się do Mistrza ukrzyżowanego dochodzi się do uczestnictwa w Jego wiecznym królowaniu. To jest prawdziwa droga na Górę Karmel. Po tej linii idzie oficjalna interpretacja herbu karmelitów bosych: "Góra zwieńczona Krzyżem to wyobrażenie góry doskonałości. Biała gwiazda u dołu, a w górze korona i dwanaście gwiazd obrazują maryjny charakter zakonu. Ręka z ognistym mieczem i zawołanie: Zelo zelatus sum pro Domino Deo exercituum, to charyzmat odziedziczony po duchowym ojcu - proroku Eliaszu. Dwie gwiazdy na białym tle to wyobrażenie proroka Eliasza i jego ucznia Elizeusza".

Inne współczesne interpretacje

Bogactwo karmelitańskiego charyzmatu i historia Zakonu otwierają drogę do innych jeszcze interpretacji niektórych elementów herbu. Dotyczy to głównie symboliki trzech gwiazd. Wszystkie te interpretacje są jednak późniejsze, mają charakter popularny i nie idą po linii przesłania jakie niósł pierwszy herb Zakonu (1499). Warto jednak tutaj je przytoczyć, gdyż ubogacają nasze rozumienie duchowości karmelitańskiej.

Prorok Eliasz i dwie natury Chrystusa

Ciekawą interpretację trzech gwiazd podaje Kilian Healy O.Carm. Według niego biała gwiazda na brązowym tle symbolizuje proroka Eliasza na tle Góry Karmel. Białe pola to symbol chmurki, którą Prorok widział z Karmelu, gdy powstawała z morza i unosiła się w górę. Chmurka ta, według tradycji Zakonu, symbolizuje Niepokalane Poczęcie Maryi. Dwie pozostałe gwiazdy to symbole dwóch natur Chrystusa: boskiej i ludzkiej. Autor tej interpretacji wyjaśnia, że pojawienie się nowej formy herbu w 1595 r. zbiegło się z dramatem rozdarcia jedności Kościoła, a zwłaszcza z profanacją przez protestantów sakramentów kapłaństwa i Eucharystii. Stąd symbolika dwóch natur Chrystusa w gwiazdach herbu. Ponadto Zakon, tak jak i cały Kościół, przeżywa czas odnowy, a nic nie mogło lepiej oddać ducha reformy Karmelu jak odwołanie się do żarliwości Eliasza o sprawy Boże i do jego zawołania: Zelo zelatus sum pro Domino Deo.

Cnoty świętych zakonu i dwie natury Chrystusa

Innym wariantem interpretacji ojca Healy jest następująca symbolika trzech gwiazd. Gwiazda umieszczona na Górze Karmel oznacza cnoty świętych Zakonu karmelitańskiego, a dwie pozostałe gwiazdy - dwie natury Zbawiciela. Szczyt góry przypomina o obowiązku upodobnienia się do Chrystusa, który jest "Górą Doskonałości".

Maryja, św. Teresa Wielka i św. Jan od Krzyża

Interesującą interpretację trzech gwiazd spotykamy wśród przedstawicieli reformy terezjańskiej. Symbolika białej gwiazdy pozostaje ta sama - to Maryja, Królowa Karmelu. W dwóch pozostałych gwiazdach widzi się natomiast postacie świętych reformatorów, gdyż "Karmel ma swój styl wypracowany przez Teresę od Jezusa i Jana od Krzyża - osoby o takiej dojrzałości eklezjalnej, iż są dla całego Kościoła świętymi i autorytetami. Zapoczątkowana przez nich tradycja, oparta na ich przeżyciach, stanowi dziedzictwo wychowawcze całego Karmelu".

Rady ewangeliczne

Można spotkać nieraz opinię, że trzy gwiazdy w herbie symbolizują rady ewangeliczne: czystość, ubóstwo i posłuszeństwo. Jest to jednak interpretacja bardzo swobodna i daleko odchodząca od tradycyjnego przesłania herbu.

Herby niektórych instytutów zakonnych należących do rodziny karmelitańskiej

Na przełomie ostatnich dwustu lat charyzmat Karmelu przyjęło za swój kilkanaście instytutów zakonnych żeńskich, jeden męski, a także kilka instytutów świeckich. Obecnie, w oparciu o Regułę Karmelu, żyje na całym świecie około 50 tys. osób konsekrowanych. Niektóre z instytutów, np. Instytut Sióstr Matki Bożej z Góry Karmel, zachowały istotne symbole herbu karmelitańskiego i ich tradycyjną interpretację. Inne zaadoptowały go wprowadzając pewne zmiany, których celem było podkreślenie specyficznych elementów duchowości instytutu.

Zgromadzenie Sióstr Karmelitanek Dzieciątka Jezus umieściło w centrum herbu karmelitańskiego postać Dzieciątka Jezus błogosławiącego prawą ręką, a w lewej trzymającego jabłko królewskie. Dewizę: Zelo zelatus sum pro Domino Deo exercituumzastąpiono słowami św. Teresy od Dzieciątka Jezus: Niebem moim będzie dobrze czynić na ziemi. Całość herbu siostry interpretują następująco. Dzieciątko Jezus jest głównym patronem Zgromadzenia stąd Jego obecność w centralnym miejscu na tle krzyża. Takie ustawienie ma przypominać siostrom, iż winny czcić i naśladować życie Jezusa od Jego narodzin, aż po śmierć. Środkowe pole herbu symbolizuje Górę Karmel, a gwiazda na nim oznacza Maryję. Gwiazda prawa symbolizuje proroka Eliasza, a lewa św. Teresę od Dzieciątka Jezus - szczególną patronkę Zgromadzenia. Karmelitanki misjonarki również wzorują swój herb na herbie Karmelu. Zmieniły nieco kształt Góry Karmel oraz interpretację niektórych symboli. Krzyż oznacza Chrystusa na Górze Karmel - wzór doskonałości i świętości. Korona i biała gwiazda wyrażają Maryję, Królową Karmelu. Dwie pozostałe gwiazdy symbolizują proroka Eliasza i św. Teresę od Jezusa. Kolory biały i brązowy nawiązują do habitu karmelitańskiego.