3. Teresa z Lisieux mistrzynią żywej teologii

Teresa z Lisieux została ogłoszona Doktorem Kościoła w 27 lat po Teresie z Avila i Katarzynie ze Sieny. Wówczas w 1970 roku po raz pierwszy ten tytuł przyznano kobiecie.

Jan Paweł II, po dokładnych badaniach przeprowadzonych przez Kongregację Doktryny Wiary i Kongregację ds. świętych, uznał że w pismach karmelitanki z Lisieux, zwłaszcza w autobiograficznych manuskryptach zredagowanych pod koniec życia, które zostały opublikowane już w rok po jej śmierci pod tytułem “Dzieje duszy”, znajduje się teologiczna i duchowa doktryna, wzniosła i przystępna.

Teresa ukazuje w nich Kościołowi w prostym opowiadaniu o swoim życiu, mądrość serca i umysłu, zaczerpniętą z czystych źródeł Ewangelii, nazywając ją “wiedzą miłości”. Jest to Ewangelia, którą należy żyć w tej obecnej chwili, o czym Teresa powiedziała w poezji skierowanej do Jezusa: “By kochać Cię Panie, mam tylko tę chwilę jedyną”.

W Positio przedstawionej Stolicy Apostolskiej z myślą o ogłoszeniem Teresy od Dzieciątka Jezus Doktorem Kościoła, po zamieszczeniu próśb wielu Konferencji Episkopatów z całego świata, Kościół stara się w pełni zilustrować zgodność doktryny świętej z Lisieux z kryteriami, według których ocenia się wzniosłość danej doktryny. Nie brak i takich, którzy zdradzają swoje zakłopotanie wobec zaliczenia młodej karmelitanki, mimo że świętej i przez wszystkich kochanej, do grona Doktorów takiego pokroju jak św. Augustyn, Leon Wielki, Jan Chryzostom, Tomasz z Akwinu i dzielenia tego tytułu ze swoimi Mistrzami Teresą od Jezusa i Janem od Krzyża.

Zebrana obfita dokumentacja pozwala zobrazować konkretne zastosowanie wskazanych powyżej kryteriów do szczególnego przypadku Teresy z Lisieux.

Jej pisma są stosunkowo krótkie. Posiadają charakter autobiograficzny i poetycki, a także, mają charakter wychowawczy i rodzinny jak chociażby listy. Nie należy szukać w nich zwartej struktury doktrynalnej, jak w przypadku innych doktorów, jakkolwiek można z nich wyciągnąć zwartą i całościową wizję głównych prawd wiary chrześcijańskiej .

Jakość doktrynalna wielu stronic, włącznie z poezją, jest pomimo to wyśmienita. Jedność doktryny i życia duchowego, któremu święta daje świadectwo, jaśnieje szczególnym światłem teologicznym. Niektóre stronice godne są włączenia do najlepszych antologii teologii i duchowości katolickiej.

Oprócz niektórych intuicji teologicznych silnie przesyconych prawdą ewangeliczną, Teresa potrafiła wyrazić syntezę wiary i pełni życia chrześcijańskiego – jakkolwiek nie uczyniła tego na sposób uporządkowany. Oryginalność jej nauki we współczesnych jej czasach została natychmiast dostrzeżona i przyjęta, gdyż cechowało ją opatrznościowe odrzucenie mentalności jansenistycznej, napawającej dusze przerażeniem. Przy końcu ubiegłego wieku, kiedy czczono tryumf ludzkiej myśli, Teresa ukazuje na nowo jasne światło Ewangelii. Uprzedzała powrót w naszym wieku do Pisma świętego przyjmowanego jako Słowo życia. W jej doktrynie odnaleźć można głęboki sens łaski, wiary, która tym jest jaśniejsza im bardziej jest doświadczana. Ukazuje ono sens chrześcijańskiej nadziei, miłości Boga i ludzi, powszechnego powołania do świętości w pogodnym codziennym wypełnianiu woli Bożej.

O. Godefroid Madelaine, Przeor norbertanów z Monday, dotknął istoty rzeczy uwypuklając teologiczną wartość manuskryptów autobiograficznych Teresy. W prezentacji pierwszego wydania Dziejów duszy (1898) wyraził taką ocenę nieznanej wówczas młodej karmelitanki: “Te stronice bogate są w teologię tak wzniosłą, że w najpiękniejszych książkach duchowości trudno o podobne”. A nawiązując do źródeł jej wiedzy i stylu przekazu dodaje:

“Czy nie jest to cudowne zobaczyć jak dziewczyna mająca niewiele ponad dwadzieścia lat porusza się z taką swobodą i inteligencją na rozległym polu Pisma świętego, by pewną ręką wybrać różne i najlepiej przydające się jej teksty? Jeżeli czasami wznosi się na zaskakujące wyżyny mistyczne, jej mistycyzm jest pociągający i całkowicie ewangeliczny”.

Jest to pierwsza merytoryczna ocena pism terezjańskich od strony ich teologicznej wartości, biblijnej inspiracji i przekazu świadectwa życia.

Geniusz doktryny Teresy uchwycili i także inni uznani autorzy, wrażliwi na to co współczesne, posiadający autorytet w dziedzinie rozumienia chrześcijaństwa w dzisiejszych czasach, tacy jak: Jean Guitton. Teolodzy jak H. Urs Von Balthasar podkreślili wartość życia prowadzonego na płaszczyźnie wiary, które odzwierciedla mądrość Boga i zrozumienie prawd wiary poprzez ich doświadczenie.

Również dzisiaj, w czasach nowej ewangelizacji, jej doktryna jest odkrywana i nadal aktualna z uwagi na jakość jej intuicji teologicznych, łatwych do zrozumienia i rzeczywiście przyswajanych sobie przez lud boży na skalę niespotykaną u innych Doktorów.

Oznacza to, że Teresa z Lisieux może być uważana za Doktora Kościoła posiadającego cechy charakterystyczne właściwe i potrzebne naszej epoce. Jest Doktorem opatrznościowym. Jej nauka bowiem pochodzi od Bożej mądrości, opiera się na Piśmie świętym i stanowi jego pogłębienie i interpretację na płaszczyźnie życia duchowego. Doktryna Świętej jaśnieje nie tyle na polu teologii, jakkolwiek nie brak jej intuicji o wysokiej wartości teologicznej, jak zauważyli niektórzy teolodzy, ale w konkretnym zastosowaniu w życiu, w dziedzinie wiary doświadczanej i przeżywanej.

W nauczaniu Teresy nie chodzi tyle o wiarę, która szuka intelektualnego zrozumienia (fides querens intellectum), właściwą dla innych Doktorów, ale o wiarę, która odpowiada życiem i przyjmuje misterium miłości Boga; wiarę, oświeconą miłością.

W tym znaczeniu doktryna Świętej jest oryginalna. W jej wieku i na początku naszego potrafiła wzbudzić fascynację Ewangelią, otrzymała misję poznania Kościoła i miłowania Go , leczenia dusz z lęków jansenizmu, oraz misję przypomnienia o powszechnym powołaniu do świętości.

Nie powinniśmy szukać u Teresy jakiejś wzniosłej teologii spekulatywnej, jak u wielkich Doktorów i Mistrzów starożytności czy średniowiecza, ale mądrości życia, teologii opowiadającej o własnym doświadczeniu, teologii żywej zostawiającej swoje piętno na czytelniku, podarowanej z przekonania, jakie zrodziło się z doświadczenia wiary. Teresa już w dzieciństwie nauczyła się z katechizmu, wielkich zasad wiary, kiedy czuła się swobodnie pośród misteriów wiary, a chciała poznać z Katechizmu doktrynę Kościoła słowo po słowie. Nauczyła się wielkich tajemnic wiary w sposób niemal spontaniczny i naturalny.

Jej posłannictwo dotyczy doświadczenia wiary, Ewangelii przełożonej na język codziennego życia, mądrości wykazanej w codziennych jego okolicznościach. Jej posłannictwo dotyczy powszechnego powołania do świętości, ewangelicznej drogi otwartej dla wszystkich.

4. Rozdziały żywej teologii

Dzisiaj chyba nie liczą się tak bardzo traktaty teologiczne, czego przykładem jest nasza Święta, ale intuicje o charakterze mądrościowym, które stanowią dojrzałą i spójną syntezę zasad katolickiej doktryny. Teresa jest mistrzynią wiary i życia według najczystszych zasad tradycji Kościoła Katolickiego.

Pozytywna ocena doktryny i jakości jej mądrościowego charakteru, który zawdzięczała Duchowi, staje się oczywista. Święta była tego świadoma, jak była świadoma przyszłego rozpowszechnienia własnego przesłania. Wynika z tego, że Duch Święty dał Kościołowi świętą posiadającą charyzmat nauczania o pokroju porównywalnym do wielkich Doktorów i Mistrzów Kościoła.

Teologia Teresy z Lisieux, jej duchowa doktryna, jakkolwiek nie stanowi zwartego systemu naukowego, to jednak szeroko odzwierciedla wielkie prawdy chrześcijańskiej wiary. Jest to jednak wiara, która jak światło rozświetla życie, wiara w postaci świadectwa życia. Wielu autorów podkreślało zarówno oryginalność teologii terezjańskiej, spójność z tradycją kościelną jak i zgodność z doktryną Soboru Watykańskiego II.

U Teresy z Lisieux mamy do czynienia z teologią będącą żywym odbiciem Ewangelii, z doktryną oddaną żywo i poetycko jak przystało na młodą Francuzkę z XIX wieku, z doktryną, w której widać także cechę kobiecości, zdolnej prosto wyrazić spójność wiary i życia.

Doktryna świętej z Lisieux, zawiera głębię podstawowych misteriów naszej wiary: Trójcy św. i Eucharystii, dzieła stworzenia i rzeczy ostatecznych, miłości Chrystusa i jej powołania w sercu Kościoła Matki.

H. Urs von Balthasar nazwał życie wiary Teresy “egzystencją teologalną”. Jej doktryną stały się wielkie dogmaty wiary, natychmiast zastosowane w życiu.

U niej teologia łączy się z duchowością w taki sposób, że teologia oświeca jej życie, a doświadczenie duchowe pozwala rozumieć dogmaty wiary. Wiara jest zawierzeniem Bogu i jednocześnie całkowitym powierzeniem się Jemu. Jest wyznaniem, które posuwa się aż do napisania Credo własną krwią, tj. do swego rodzaju męczeństwa wiary; jest wreszcie karmieniem swego życia duchowego radością z jej posiadania i trudem jej przeżywania.

W pismach Teresy można uchwycić przede wszystkim charyzmat mądrości, owoc Ducha Świętego, owa “mądrość miłości”, której Teresa nauczyła się od Doktora Doktorów, Jezusa, i którą mimo swego młodego wieku potrafiła przekazać. Jest to doktryna, która zgodnie z jej intuicją miała stać się powszechna, trwała, przyjęta przez Kościół. Jej intuicja mogła wydać się jedynie marzeniem, ale rzeczywista jej akceptacja i rozpowszechnienie w świecie potwierdziły jej autentyzm. Teresa została nazwana przez takich Papieży jak Pius XI, “słowem Boga” dla naszego świata.

Jej pisma począwszy od pierwszej stronicy manuskryptów stanowią czystą ewangeliczną mądrość i wspaniałą teologiczną spójność. Jest to, jakbyśmy dzisiaj powiedzieli, teologia narracyjna, teologia serca i umysłu, w której Teresa odkrywa obecność i działanie Boga w swoim życiu. On ją prowadzi niejako za rękę objawiając jej swoje tajemnice poprzez Pismo święte, wiarę Kościoła poznaną przez katechizm, wydarzenia dnia codziennego, przeżyte ze szczególnym zmysłem inteligencji i wrażliwością wiary, przez prowadzenie nieprzerwanego dialogu.

U Teresy być może nie spotykamy wiary szukającej zrozumienia intelektualnego (fides querens intellectum), właściwej innym Doktorom, ale spotkamy wiarę, która stara się być posłuszna łasce w świadomym i wolnym dar ze siebie. Ona powierza się całkowicie Bogu odpowiadając Mu swoim życiem poprzez to, że przyjmuje Jego misterium miłości w codzienności. Jej wiara oświecona przez miłość wyraża się w postawie całkowitego zawierzenia i miłości. Teologiczna i duchowa doktryna Teresy rodzi się z życia i prowadzi do doskonałości miłości, łącząc pewne historyczne rozdarcie zaistniałe pomiędzy teologią a świętością.

Obecność w pismach terezjańskich teologii, która jest świadectwem wiary wyznawanej, wyrażającej się w modlitwie, przeżywanej na co dzień i bronionej w trudnościach, nie wyklucza obecności niektórych rozdziałów teologii dogmatycznej i duchowej, które otrzymały dzięki jej duchowemu doświadczeniu pogłębienie specyficzne i oryginalne, jakkolwiek będące w doskonałej harmonii z żywą tradycją Kościoła.

Positio wymienia niektóre aspekty teologii, w których Teresa posiada “autorytet”, i tak: szczególne doświadczenie miłosierdzia Bożego i Jego ojcostwa; radosna akceptacja ubóstwa stworzenia, które pozostało z ufnością otwarte na łaskę; silne i bezpośrednie doświadczenie obecności Chrystusa i Jego misteriów w jej życiu; centralne miejsce cnót teologalnych, – wiary, nadziei i miłości – przeżywanych wśród prób w całkowitym zawierzeniu Bogu; doświadczenie Kościoła Matki, Ciała Mistycznego, w pięknie jego charyzmatycznej świętości powołania misyjnego; ewangeliczne odkrycie Maryi, Jej drogi wiary i Jej macierzyństwa duchowego; dynamiczne znaczenie rzeczy ostatecznych i wspólnoty świętych jako nieprzerwanej komunii pomiędzy niebem i ziemią, i uczestnictwo błogosławionych w życiu i misji Kościoła pielgrzymującego w czasie.

Ciekawe jest również uwzględnienie źródeł doktryny Teresy i źródeł jej teologii. Inspiruje się ona na tekstami Starego i Nowego Testamentu, które cytuje z wielkim znawstwem, interpretując je natychmiast w znaczeniu mądrościowym, bez całego naukowego zaplecza. W całkowitej zgodności z doktryną Kościoła, dochodząc do szczytu duchowej egzegezy Słowa Bożego, daje wzniosłą interpretację niektórych podstawowych tematów. Takimi są: charyzmaty Kościoła, centralne miejsce miłości Boga i bliźniego; ufne zdanie się na Boże miłosierdzie. Teresa czerpała z tego głównego źródła przy pomocy klasycznego tekstu średniowiecznego O naśladowaniu Chrystusa, dzieł św. Jana od Krzyża i św. Teresy od Jezusa, oraz z pomocą innych duchowych książek tamtego okresu.