(1) Słowa światła i miłości, 157. Wszystkie cytaty dzieł Jana od Krzyża według wydania polskiego: Św. Jan od Krzyża, Dzieła, Kraków 1998.
(2) Tekst można konsultować w: PL 184, 475-484, jak również w wydaniu krytycznym E. Colledge – J. Walsh, Guigues II le Charteux, Lettre sur la vie contemplative (L’ echelle des moines). Douze Méditations, SCh 186, Paris 1970. Zob. także: A. M. Martín Fernández-Gallardo, La Scala Claustralium de Guigo II, el cartujo. Experiencia y método de la Lectio Divina, Zamora 1994.
(3) Odnośnie do symbolizmu ziggurat babilońskiego i drabiny Jakuba zobacz: J. G. Frazer, El folklore en el Antiguo Testamento, Madrid 1981, s. 188-201 oraz s. 305-308; wiadomości, tam zamieszczone powinny być poddane jednak krytycznym studiom.
(4) La Scala Claustralium, dz. cyt., s. 35.
(5) Zob. La Scala Claustralium, dz. cyt., s. 35-114.
(6) Por. dane w wydaniu krytycznym E. Colledge – J. Walsh w: SCh 163, już cytowanym 21n. oraz w: La Scala Claustralium, dz. cyt., s. 24-25.
(7) Por. Św. Teresa od Jezusa, Księga fundacji 3, 17, w: Św. Teresa od Jezusa, Dzieła, t. II, Kraków 1987. Owo spotkanie ze św. Teresą miało miejsce w Medina del Campo, miedzy sierpniem a październikiem 1567 roku; por. E. Pacho, Cronología sanjuanista, w: S. Ros i inni, Introducción a la lectura de san Juan de la Cruz, Valladolid 1991, s. 48.
(8) Por. to, co na temat lektury duchowej Biblii powiedziałem w: Introducción al Estudio de la Biblia. 2. Biblia y Palabra de Dios, Estella, 1992, s. 433-436. Do bibliografii tam zamieszczonej można dodać nową pracę M. Masini, La lectio divina. Teologia, spiritualità, metodo, Milán 1996; na stronach 469-472 znajduje się obszerna bibliografia.
(9) Zobacz ważne opracowanie M. Simonetti, Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia delľesegesi patristica, Roma 1985, szczególnie strony 19-36 (chrześcijańska interpretacja Starego Testamentu) oraz strony od 73 do 98 (egzegeza Orygenesa).
(10) Oprócz stron, które Simonetti dedykuje Orygenesowi, cytowanych w nocie powyżej, zobacz klasyczne dzieło H. de Lubac, Historie et Esprit. Ľintelligence de ľ Écriture ďaprès Origène, París 1950, a szczególnie strony 139-194; również opracowanie H. Crouzel, Origene, Roma 1986; oryginał francuski wydany w Paryżu 1985, s. 99-116.
(11) Krótka i udokumentowana historia egzegezy Pieśni nad pieśniami, por. V. Morla, Introducción al estudio de la Biblia. 5. Libros sapienciales y otros escritos, Estella 1994, s. 478-483.
(12) Relacja zachodząca między Pieśnią duchową a Pieśniami nad pieśniami jest oczywista i przyjmowana przez wszystkich; por. to, co mówi E. Pacho w: Introducción a la lectura de san Juan de la Cruz, dz. cyt., s. 464.
(13) Por. bibliografia podana w nocie nr 7.
(14) Dei Verbum, 5.
(15) Dei Verbum, 21.
(16) Dei Verbum, 23.
(17) Por. Dei Verbum, 25.
(18) Dei Verbum, 25.
(19) Por. Biblia y Palabra de Dios, dz. cyt., s. 433-435.
(20) Sacrosanctum Concilium, 7.
(21) Zobacz, dla przykładu, spostrzeżenia odnotowane w opracowaniu Wyższego Instytutu Duszpasterskiego, Espiritualidad cristiana en tiempos de crisis, Estella 1996.
(22) Scala Claustralium, II, s. 34-35.
(23) Scala Claustralium, III, s. 35.
(24) Zobacz fundamentalną pracę M. A. Molina Palma, La interpretacion de Escritura en el Espiritu. Estudio historico y teologico de un principio hermeneutico de la Constitucion ŤDei Verbumť, Burgos 1987, jak również to, co mówię w: Biblia y Palabra de Dios, dz. cyt., s. 330-338.
(25) Por. Dei Verbum, 12, oraz bibliografię zamieszczoną w powyższej nocie.
(26) Na tej linii sytuuje się Wirkungsgeschichte lub historia oddziaływań tekstu, którą unaocznił w ostatnich latach w swej refleksji hermeneutycznej niemiecki filozof G. Gadamer w dziele Verdad y metodo, Salamanca 1977, s. 366-370; por. także Biblia y Palabra de Dios, dz. cyt., s. 346.
(27) J. Vilnet, La Biblia en la obra de San Juan de la Cruz, Buenos Aires 1953, s. 19-28; warto również skonsultować dopowiedzenia na ten temat poczynione przez C. Cuevas, w: Introduccion a la lectura de san Juan de la Cruz, dz. cyt., s. 173-139.
(28) Por. przede wszystkim: L. E. Rodriguez san Pedro Bezares, La formación universitaria de Juan de la Cruz, Valladolid 1992, gdzie została zebrana ponadto dokładna bibliografia na temat formacji świętego Jana od Krzyża.
(29) A. de la Fuente, Una exegesis para el siglo XVI. Antonio de Honcala, Salamanca 1994, s. 35.
(30) Zobacz, oprócz opracowania A. de la Fuente, cytowanego w powyższej nocie, także moją pracę: El Comentario al. Genesis de Antonio de Honcala, 1555, w: Salamanticensis 34 (1987) 327-357.
(31) Poza pracą Vilneta, która pozostaje nadal najrozleglejsza, por. F. Brändle, Biblia en san Juan de la Cruz, Madrid 1990 wraz z bibliografią, którą tam się cytuje oraz stronice dedykowane tym kwestiom przez C. Cuevas w genialnej pracy zbiorowej: Introducción a la lectura de san Juan de la Cruz, dz. cyt., s. 137-139.
(32) Por. przede wszystkim odnośnie tego tematu pouczający rozdział, który poświęca Jose Vicente Rodriguez próbie identyfikacji – nie doprowadzonej jednak do końca – wersji Psalmu 63, 2 używanej w Nocy ciemnej, II, 11,5, Lectura varia sanjuanista, w: Revista de Espiritualidad 207-208 (1993) 314-317.
(33) Zobacz, dla przykładu, rozróżnienie i użycie jakie czyni Honcala ze znaczenia literalnych i duchowego, w: A de la Fuente, Una exegesis para el siglo XVI, dz. cyt., s. 75-76. Dla wieku XVI jest rzeczą właściwą mieć na uwadze spostrzeżenie M. de Andrés: Egzegeza według czterech sensów daje się zauważyć u kaznodziejów – z wyjątkiem przypadków szczególnych zagłębiania się w znaczenie literalne, jak u augustianina Dionizego Vazguez – u mistyków jak Barnaby de Palma, Bernarda de Laredo i Osuny; u teologów jak Alfons de Castro. Chodzi tu o teorię średniowieczną wyłożona przez Ambrożego de Montesino prezentującego «Vita Cristi» kartuza Rudolfa de Sajonia…, w: M. de Andrés, Historia de la Teología espaňola, t. I, Madrid 1983, s. 635. Jak opowiada ten sam autor, dyskusja na temat sensów w Biblii zaostrzyła się zasadniczo w salamanckiej polemice między hebraistami a scholastykami (1570-1580). Niemniej jednak, egzegetyczna szkoła hiszpańska Guiel, Grajal, Cantalapiedra, Luis de León i Arias Montano reprezentują płodną równowagę między literalizmem a alegoryzmem. W tym polemicznym środowisku trzeba umieścić pisma św. Jana od Krzyża, który odwołuje się, jak to widzieliśmy na płaszczyźnie sensu duchowego i literalnego.
(34) Droga na Górę Karmel, I, 2, 2-5.
(35) Droga na Górę Karmel, II, 9, 2.
(36) Droga na Górę Karmel, II, 23, 12.
(37) Pieśń duchowa, strofa 7, 2-3.
(38) Pieśń duchowa, strofa 10, 2.
(39) Pieśń duchowa, strofa 38, 7-9.
(40) Droga na Górę Karmel, Prolog 3.
(41) Droga na Górę Karmel, I, 4, 1-2 oraz II, 29, 2.
(42) Inne przypadki takiego samego użycia w tej samej strofie numery: 11-13.
(43) Żywy płomień miłości, strofa 1, 21; inne przykłady w 27n.
(44) Droga na Górę Karmel, I, 12, 6; Żywy płomień miłości, strofa 2, 26.
(45) Droga na Górę Karmel, II, 5, 5; Pieśń duchowa, 5.
(46) Żywy płomień miłości, strofa 2, 32; to samo ma tu miejsce w relacji do Rz 8, 13-14; w ten sam sposób postępuje z tekstem biblijnym Ef 4, 22-24 w Żywy płomień miłości, strofa 2, 33.
(47) Pieśń duchowa, 26.
(48) Pieśń duchowa, I, 1; inne przykłady można odnaleźć w: Droga na Górę Karmel, Prolog 2,11; I, 13, 8; Pieśń duchowa, 1, 9-10; 11,1; 13,1; 22,1; 25,4; 31,8; Żywy płomień miłości, 4,4; itp.
(49) J. Vilnet widział z przenikliwością niektóre z tych tekstów i przestudiował je z uwagą, ale obstając usilnie przy obronie sensu literalnego Biblii u świętego nie podołał ze zrozumieniem ich w kontekście biblijnym we wszystkim. Por. La Biblia en san Juan de la Cruz, dz. cyt., s. 166-168. Moje refleksje są niezależne od spostrzeżeń powyżej wspomnianego autora, chociaż w niektórych szczegółach zbieżne.
(50) Droga na Górę Karmel, Prolog 2; Pieśń duchowa, Prolog 4; Żywy płomień miłości, Prolog 1.
(51) Por. Dei Verbum, 11-12; zob. także biografię zamieszczoną w przypisie nr 24.
(52) Zobacz odnośnie do tej kwestii pracę A. M. Artola, De la revelación a la inspiración. Los origenes de la moderna teología católica sobre la inspiración bíblica, Bilbao 1983, szczególnie strony 69-103.
(53) Droga na Górę Karmel, Prolog 9.
(54) Pieśń duchowa, Prolog 3.
(55) Orygenes, Komentarz do Pieśni nad pieśniami. Prolog. Kraków 1994, s. 8.
(56) “…W tej wyższej kontemplacji poruszenia ciała zostają przekroczone i wchłonięte w ten sposób przez duszę, że ciało w niczym nie przeciwstawia się duchowi i człowiek zmienia się w prawie całkowicie duchowego”, w: Scala Claustralium, dz. cyt., VII.
(57) Żywy płomień miłości, 1,15.
(58) Wejście na Górę Karmel, II, 19, 2-4; odnośnie teksty biblijne znajdują się odpowiednio w: Rdz 15; 46; Sdz 20.
(59) Droga na Górę Karmel, II, 19, 5.
(60) Zobacz na przykład spostrzeżenia H. Crouzel, Origene, dz. cyt., s. 99-105, gdzie została przestudiowana fundamentalna rola jaką dla uzasadnień Orygenesa odgrywa tekst z 2 Kor 3, 14-18.
(61) Por. F. Brändle, Biblia en san Juan de la Cruz, Madrid 1990, s. 41-43.
(62) Droga na Górę Karmel, II, 19, 6.
(63) Droga na Górę Karmel, II, 19, 10.
(64) Droga na Górę Karmel, II, 19, 11; takie same spostrzeżenia, niektóre czasami prawie dosłowne, spotykamy u Orygenesa w prologu jego komentarza do Pieśni nad pieśniami; por. Komentarz do Pieśni nad pieśniami. Prolog. Kraków 1994, s. 10-11.
(65) Droga na Górę Karmel, II, 19, 14.
(66) Pieśń duchowa, Prolog 2.
(67) Droga na Górę Karmel, II, 20, 5.
(68) Pieśń duchowa, Prolog 1.
(69) Droga na Górę Karmel, II, 20, 8.
(70) Pieśń duchowa, Prolog 1.
(71) Pieśń duchowa, Prolog 1.
(72) Żywy płomień miłości 1, 5-6.
(73) Pieśń duchowa 11, 5.
(74) Po tej samej linii cytuje się także inny klasyczny tekst: Wj 34, 6-7, w Drodze na Górę Karmel, II, 26, 4; Wj 33-34 znajduje się także w Pieśni duchowej 17,7; 33,7; 37, 4; Żywy płomień miłości 1,27; bardzo interesująca i idąca po tej linii jest interpretacja jaka daje do Rdz 18,2 (drabina Jakuba) w Nocy ciemnej, II, 18, 20, a szczególnie w 18,4.
(75) Żywy płomień miłości 2,2 z odniesieniem do Wj 4,2.
(76) Żywy płomień miłości 2,17.
(77) Droga na Górę Karmel, I, 5,6.
(78) Droga na Górę Karmel, II, 26,9.
(79) Droga na Górę Karmel, II, 31, 1.
(80) Droga na Górę Karmel, II, 31, 1.
(81) Droga na Górę Karmel, III, 3,4.
(82) Droga na Górę Karmel, III, 3,5.
(83) Odnośnie tej kwestii można by przestudiować inne bliskie jej teksty jak Noc ciemna II, 17,2: mówi bowiem o kontemplacji ciemnej i tajemniczej; mówi o rzeczach, które można by zastosować do ostatniego stopnia lectio divina, to znaczy kontemplacji; 17,5: mówi o niemożności wyrażenia tego, co Bóg im oznajmia lub daje odczuć.

Na drodze zjednoczenia z Bogiem,
II Karmelitański Tydzień Duchowości ze św. Janem od Krzyża,
Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2000.

fot. pedropoveda.org